Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

3. Tabiiy monopoliyalar, ularning belgilari va tartibga solinish hususiyatlari 

Tabiiy  monopoliyalar  –  ishlab  chiqarishning  texnologik  xususiyatiga  ko‘ra 

raqobat  mavjud  bo‘lmagan  sharoitda  talabni  qondirishning  o‘ziga  xos  bozor 

tuzilmasidir. 

---

176 

Tabiiy  monopoliyalar  tomonidan  ishlab  chiqariladigan  tovarlar  iste‘molda 

boshqa  tovarlar  bilan  almashtirilishi  mumkin  emas.  Bunday  tovarlarga  talabning 

o‘zgarishiga ular narxining o‘zgarishi kam darajada ta‘sir ko‘rsatadi.  

Tabiiy  monopoliyalar  ob‘ektiv  sabablarga  ko‘ra  vujudga  keladi.  U  aynan 

olingan biron-bir tovarga talab bir yoki bir nechta ishlab chiqaruvchilar tomonidan 

samarali  darajada  qondiriladigan  vaziyatni  ifodalaydi.  Tabiiy  monopoliyalarning 

asosi – ishlab chiqarish texnologiyalari  va tarmoqning o‘ziga  xos  xususiyatlaridir. 

Bu yerda raqobatni qo‘llash mumkin emas yoki uni qo‘llash samarasiz.  

Tabiiy monopoliyalar quyidagi sohalarda faoliyat ko‘rsatadi: 



 

magistral truba o‘tkazgichlarda gaz, neft va neft mahsulotlarini jo‘natish; 



 

elektr va issiqlik energiyasini uzatish xizmati; 



 

temir yo‘l transporti; 



 

transport terminallari, aeroport, suv portlari xizmati. 



 

aloqa, pochta xizmati va h.k. 

Qayd qilingan monopol tuzilmalarning asosiy belgilari quyidagilar: 



 

faoliyat qilish tartibini o‘rnatish, ro‘yobga chiqarish va to‘xtatish huquqiy 

asoslanganligi; 



 

tarmoqlar  va  xo‘jalik  yuritish  sohalari  bo‘yicha  faoliyat  ko‘rsatishining 

chegaralanganligi; 



 

monopoliya sub‘ektlari umumiy xuquqiy mavqega ega bo‘lgan holda, ular 

huquq va majburiyatlarining o‘ziga xosligi; 



 

monopoliyalar faoliyatini tartibga solishning yaxlit tizimi mavjudligi; 



 

tabiiy 

monopoliya 

sub‘ektlari  tomonidan  ishlab  chiqariladigan 

tovar(xizmat) lar boshqalari bilan almashtirilishi mumkin emasligi ularning o‘rnini 

bosuvchisi mavjud bo‘lmasligi; 



 

mazkur  tovarlar  bozorida  talabning  noegiluvchanligi,  uning  doimiy 

barqarorligi.  

Umumiy  holda  tabiiy  monopoliyalar  texnologiyalardagi  xususiyatlar  tufayli 

tarmoq  yoki  sohaga  raqobatchilarning  kirishi  uchun  to‘siqlarning  mavjud  bo‘lishi 

---

177 

yoki  davlat  yaratib  bergan  imtiyozlar  natijasida  vujudga  keladi  va  faoliyat  ko‘r-

satadi.  

Tabiiy  monopoliyalar  ishlab  chiqarish  ko‘lami  hisobiga  uzoq  muddatli 

o‘rtacha  xarajatlarni  kamaytirib  borish  imkoniyatiga  ega  bo‘ladi.  Sohada  yangi 

ishlab  chiqaruvchilarning  paydo  bo‘lishi  ko‘lam  samarasi  yo‘qolishi  tufayli 

xarajatlarning o‘sib, samaradorlikning pasayishiga olib keladi.  

Tabiiy  monopoliyalar  faoliyatini tegishli davlat organlar tomonidan tartibga 

solishda quyidagi usullardan foydalanish mumkin: 



 

narx  yordamida  tartibga  solish.  Bu  narxlarni  o‘rnatish  yoki  uning 

chegarasini (quyi va yuqori) belgilash orqali amalga oshiriladi.  



 

Tabiiy  monopoliyalar  sub‘ekti  tomonidan  ishlab  chiqariladigan  tovarlar 

bilan ta‘minlashning minimal darajasini o‘rnatish.  

Tabiiy  monopoliyalar  faoliyatini  narx  yordamida  tartibga  solish  turlicha 

variantlarda qo‘llanilishi mumkin.  



 

Qayd qilingan narxlarni 

 darajada o‘rnatish. Bunda 

 ga teng bo‘lgan 

barcha talabni qondirish uchun, davlat ishlab chiqaruvchilarga  miqdorda dotatsiya 

berishi zarur bo‘ladi.  



 

Qayd qilingan narxlar 

 darajada o‘rnatilsa, tabiiy monopoliyalar 

mahsulotiga talab to‘liq qondiriladi. Bu holda dotatsiya talab qilinmaydi, biroq 

mahsulot chiqarishning tarkibiy samaradorligiga erishilmaydi, monopolist ―juda 

kam‖ mahsulot ishlab chiqaradi, xarajatlarni kamaytirishga rag‘bat bo‘lmaydi, 

chunki xarajatlarning kamaytirilishi davlat narxlarining pasaytirilishi bilan birga 

borishi mumkin.