Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

ehtiyojlarning o’sib

 

borishi

 iqtisodiy qonunda o‘z ifodasini topadi. Mazkur qonun 

nafaqat ehtiyojlarning  miqdoran o‘sib borishini, balki ularning tarkiban yangilanib 

turishini, eskilarining o‘rniga yangilarining kelishini bildiradi. Ehtiyojlarning o‘sib 

borishi qonuni ishlab chiqarish bilan ehtiyojlar o‘rtasidagi uzviy, to‘g‘ridan-to‘g‘ri 

bog‘liqlikni  aks  ettiradi.  Ishlab  chiqarish  ehtiyojlarni  qondirishga  qaratiladi  va 

uning rivojlanishi yangi ehtiyojlarni yuzaga keltiradi. Ishlab chiqarish baynalminal 

---

14 

tus olishi bilan ishlab chiqarish  va ehtiyoj o‘rtasidagi bog‘liqlik xalqaro  miqyosda 

aks etadi.  

Ehtiyojlarning  o‘sib  borishi  bir  tekis,  uzluksiz  bo‘lmaydi.  Uning  o‘sishiga 

qarshi  ta‘sir  qiluvchi  omillar  ham  mavjud  bo‘ladi.  Ishlab  chiqarish  holati, 

jamiyatdagi hukmron munosabatlar, favqulodda yuz beradigan hodisalar (urushlar, 

iqtisodiy  tizim  almashishi)  va  tabiiy  ofatlar  (zilzila,  suv  toshqini,  yong‘in  kabilar) 

ehtiyojlarning  o‘sib  borishiga  qarshi  ta‘sir  ko‘rsatuvchi  omillardir.  Shunday  qilib, 

ehtiyojlarning o‘sib borish qonuni mavjud ehtiyojlarning miqdoran o‘sib borishida, 

mutlaqo yangilarining paydo bo‘lishida, muayyan ehtiyojlar doirasida uning turlari 

nisbatining o‘zgarishida va bir ehtiyojning boshqasi bilan almashinishida namoyon 

bo‘ladi.  

Kishilik jamiyati taraqqiyoti tarixiga  nazar tashlansa ehtiyojlarning  miqdoran 

o‘sib, tarkiban takomillashib borishi aniq namoyon bo‘ladi. Ehtiyojlarning uzluksiz 

o‘zgarib  turishi  har  qanday  jamiyatga  xosdir.  Qondirilgan  ehtiyoj  yangi 

ehtiyojlarni keltirib chiqarishi xalqda «Insonning ko‘zi tuproqqa to‘lganda to‘yadi» 

degan naql kelib chiqishiga sabab bo‘lgan.  

Ehtiyojlarning yuksalishi miqdoran  o‘sib,  tarkiban  yangilanib  borish  orqali  

amalga oshadi.  

1.  Kishilar  ehtiyojining  miqdoran  o‘sishi,    bir  tomondan  aholi  sonining 

ko‘payib  borishi  bilan,  ikkinchi  tomondan,  iste‘molning  miqdoran  ortishi  bilan 

bog‘liq. 

2.  Ehtiyojlar  tarkibi  o‘zgarib,  yangilanib    borishi  ayrim  ehtiyojlar  yo‘qolib, 

o‘rniga yangisi kelishini  anglatadi.  

Ishlab  chiqarish  ehtiyojlarni  shakllantirar  ekan,  o‘z  navbatida  ehtiyojlar  ham 

ishlab  chiqarishga  ta‘sir  etadi.  Birinchidan,  ehtiyojlar  iqtisodiy  faoliyatining  aniq 

yo‘nalishiga  asos  bo‘ladi,  ikkinchidan  inson  ehtiyojlarining  miqdor  va  sifat 

jihatdan  tez  o‘zgarishi  ishlab  chiqarishning  unga  moslashishini  taqozo  etadi.  

Ehtiyojlarning    o‘sib    borish    qonuni  ishlab  chiqarish  bilan  ehtiyojlar  o‘rtasida 

o‘zaro  uzviy  bog‘liqlik  murakkab  tarzda  kechishini  ko‘rsatadi.  Ehtiyojlarning 

cheksizligi  nisbatan  ko‘proq  ijtimoiy-ma‘naviy  ehtiyojlarga  taalluqli.  Shu  sababli 

---

15 

A.Smit  «ovqatga  intilish  har  bir  odamda  kishi  oshqozonini  kichik  sig‘imi  bilan 

cheklanadi,  lekin  qulayliklarga  hamda  uy-joy,  kiyim-kechak,  uy  sharoiti  va 

anjomlarni  bezashga  intilish  aftidan  cheksiz  yoki  muayyan  chegaralarga  ega 

bo‘lmasa kerak» deb ta‘kidlagan. 

Ehtiyojlarni qondirilish darajasi (EQD) har bir davrda haqiqiy iste‘mol (HI)ni 

ehtiyojlarning umumiy darajasi (EUD)ga nisbati orqali aniqlanadi, ya‘ni