Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

Soliq  imtiyozi



  soliq  to‘lovchilarning  ayrim  toifalari  qonun  hujjatlarida 

belgilangan  tartibda  bunday  to‘lovdan  to‘liq,  qisman  va  vaqtincha  ozod 

qilinishidir. 

Soliq  sub’ekti



  soliq  solinadigan  daromad,  xarajat,  aylanma  va  mulk 

qiymati  yoki  miqdoridir  (masalan,  yer  maydoni).  Soliq  sub‘ekti 



  soliq 

munosabatlari  ishtirokchilari  (jismoniy  va  huquqiy  shaxslar,  davlat)  ya‘ni  soliq 

to‘lovchi va uni undiruvchilardir.  

Soliq  yuki



  soliqlar  va  majburiy  to‘lov  (yig‘in)  larning  foyda,  daromad, 

aylanma  va  mulk  qiymatidagi  ulushidir.  Mamlakat  miqyosida  soliq  yuki  soliq  va 

majburiy to‘lovlarning YaIMdagi salmog‘i sifatida aniqlanadi.  

Soliq tizimi quyidagi asosiy printsiplarga  ham  javob  berishi  zarur. 

Birinchidan,

  soliq  stavkasi  darajasi  soliq  to‘lovchilarning  iqtisodiy 

imkoniyatlaridan  ya‘ni  ularning  daromadlari  darajasidan  kelib  chiqib  belgilanishi 

zarur.       

  

Ikkinchidan,

  soliqqa  tortish  bir  martalik  tavsifga  ega  bo‘lishi  zarur,  aks 

holda  bu  tovar  narxi  asoslanmagan  holda  oshirilishiga  sabab  bo‘lishi  bilan  birga, 

mahsulotning raqobatbardoshligini pasaytiradi.  

---

385 

Uchinchidan,

  soliq  to‘lovining  majburiyligi.  Bunda  soliq  tizimi  soliq 

to‘lovchida bunday to‘lovning muqarrarligi to‘g‘risida shubha uyg‘otmasligi zarur.  

To’rtinchidan,

  soliq  to‘lov  jarayoni  soliq  to‘lovchilarga  oddiy,  tushunarli 

va qulay, soliq yig‘uvchi tashkilotlar uchun tejamli bo‘lishi zarur. 

Beshinchidan,

  soliq  tizimi  iqtisodiyotda  yaratilgan  YaMMning  samarali 

qayta taqsimlanishini ta‘minlashi kerak. 

Mmilliy iqtisodiyotda soliqlar quyidagi muhim vazifalarni bajaradi: 

-

 

davlat xarajatlarini moliyalashtirish (fiskal vazifasi); 

-

 

milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash; 

-

 

ijtimoiy tanglikni yumshatish (ijtimoiy vazifasi); 

-

 

iqtisodiyotni tartibga solish (tartibga solish vazifasi); 

-

 

iqtisodiy faoliyatni rag‘batlantirish.  

Soliqlar takror ishlab chiqarish jarayoniga ta‘sir ko‘rsatib, iqtisodiy faollikni 

tartibga solish  vazifasini  ham  bajaradi.  

 Soliqlarni  pasaytirish  iqtisodiy  yuksalish  va  davlat  daromadlarning 

o‘sishiga  olib  kelishini  birinchi  bo‘lib  amerikalik  iqtisodchi  A.Laffer  asoslab  

bergan,  A.Lafferning  muloxazalariga  ko‘ra,  korporatsiyalar  daromadiga  soliqlar 

stavkasini  haddan  tashqari  oshirish,  ularning  kapital  qo‘yilmalariga  bo‘lgan 

rag‘batini susaytiradi, fan-texnika taraqqiyotini to‘xtatadi, iqtisodiy o‘sishni sekin-

lashtiradi  va  bular  oxir  oqibatda  davlat  byudjeti  tushumlariga  salbiy  ta‘sir 

ko‘rsatadi.  

Davlat  byudjetining  daromadlari  va  soliq  stavka  (me‘yor)  si  o‘sishi 

o‘rtasidagi bog‘liqlikning grafikda tasvirlanishi ―Laffer egri chizig‘i‖ nomini oldi.  

Grafik  tik  o‘qida  soliq  stavkasi  (R),  yotiq  o‘qida  –  davlat  byudjetiga 

tushumlar (V) aks etgan. Soliq stavkasining optimal miqdori (R

1

) davlat byudjetiga 

eng  yuqori  tushum  (V

1

)  ni  ta‘minlaydi.  Soliqlar  yanada  oshirilganda  ishlashga  va 

tadbirkorlikka  qiziqish  susayadi,  100  foizli  soliq  olishda  davlat  daromadi  nolga 

teng  bo‘ladi,  chunki  hech  kim  tekinga  ishlashni  xohlamaydi.  Soliq    stavkalarini 

pasaytirish  jamg‘armalar,  investitsiyalar,  bandlikning  ortishi  orqali  soliq 

undiriladigan  yalpi  daromad  hajmining  o‘sishini  ta‘minlaydi.  Natijada  soliq 

---

386 

tushumlari  summasi  ko‘payadi,  davlat  daromadlari  hajmi  o‘sadi,  taqchillik 

kamayadi va inflyatsiyaning susayishi ro‘y beradi. Lekin o‘z-o‘zidan tushunarliki, 

Laffer  samarasi  faqat  erkin  bozor  mexanizmi  me‘yorida  amal  qilgan  holdagina 

namoyon bo‘ladi.