Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

3. Muvozanatli monetaristik model 

XX asr 70-yillarida bozor iqtisodiyotiga davlatning aralashuvi inflyatsiya va 

iqtisodiy o‘sish sur‘atlari pasayishining asosiy sababi deb e‘tirof etiladi. Bu xulosa 

Fridmenga  tegishlidir.  Uning  nazariyasidagi  asosiy  g‘oya:  xo‘jalik  hayotiga  ta‘sir 

ko‘rsatuvchi muhim dastak pul hisoblanadi, barcha iqtisodiy faollik ko‘rsatkichlari 

pul massasi miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. 

M.Fridmen  erkin  bozor  g‘oyasiga  tayanadi,  narxning  stixiyali  mexanizmga 

aralashmaslik zarurligini qayd qiladi. Uning makroiqtisodiy monetaristik modelida 

stagflyatsiyaga qarshi kurashda asosiy tadbir sifatida pul massasi o‘sishini cheklash 

g‘oyasi ilgari suriladi. 

Fridmen  birinchi  o‘ringa  ―ushlab  turish  siyosati‖ni  qo‘yadi,  ya‘ni 

daromadlar o‘sishini  maqsadga  muvofiq cheklash, o‘z-o‘zidan  yalpi talab  miqdori 

kamayshini va inflyatsiya pasayshini keltirib chiqaradi. Yalpi talabning kamayishi-

bu ishchi kuchiga talabning ham qisqarishini anglatadi. 

 Fridmen inflyatsiyaning pasayishini ―ushlab turish‖ siyosatining asosiy natijasi 

deb hisoblaydi, uni ―erkinlashtirish siyosati‖ bilan almashtirish zarurligini qayd qiladi. 

Monetaristik model asoslangan asosiy dalillar quyidagilar: 

1.

 

Bozor  iqtisodiyoti  barqarorlikka,  ya‘ni,  o‘zini-o‘zi  tartibga  solishga 

intiladi.  Nomutanosiblikning  vujudga  kelishi  odatda  davlat  tomonidan  tartibga 

solishning natijasi hisoblanadi. 

2.

 

Muvozanatlik  buzilganda  narxlar  uni  to‘g‘rilashni  ta‘minlovchi  asosiy 

dastak hisoblanadi. Pul taklifning ortishi mahsulotlar narxi o‘sishiga olib keladi, lekin 

---

288 

u  bir  tekis  ro‘y  bermaydi.  Talab  dastlab  arzon  tovarlarga,  keyin  yangi  tovarlarga, 

oxirida xizmatlarga qaratiladi.  

3.

 

Pul  dastaklari  orqali  tartibga  solishning  bosh  maqsadi  iqtisodiy 

barqarorlikni  ta‘minlashga  erishishdir.  Biroq  bunda  muomaladagi  pul  miqdorida 

narxlarning o‘sishiga mos ravishda unchalik katta bo‘lmagan ko‘payishi ro‘y bersa, 

tovar miqdori va pul massasi o‘rtasida muvozanatlik vujudga keladi. 

4.

 

Pulning  harakati  va  YaMM  o‘sishi  sur‘ati  o‘rtasida  muqarrar  uzviy 

bog‘liqlik mavjud bo‘ladi: pul massasi ko‘payishi bilan narxlar o‘sishi ro‘y beradi, 

bu esa ishlab chiqarishni kengaytirishni rag‘batlantiradi. 

5.

 

Tartibga solish uzoq muddatli vazifalarga yo‘naltirilishi zarur. Chunki pul 

massasidagi  tebranishlar  oqibati  asosiy  iqtisodiy  ko‘rsatkichlarda  birdaniga  emas 

balki, birmuncha vaqt o‘tgandan keyin aks etadi.  

       Keyns  daromadlarning  sarflarga,  Fridmen  esa  uning  pul  taklifiga  miqdoriy 

bog‘liqligini asoslaydi. 

Fridmen shunday xulosaga keladi: davlatning iqtisodiyot va ijtimoiy sohaga 

aralashuvi  darajasi  pul  taklifining  nazoratiga  tayanish  zarur.  Monetar  nazariya 

Markaziy  bankning  pul  massasi  o‘sish  sur‘atini  doimiy  ushlab  turish  qoidasiga 

so‘zsiz  amal  qilishi  zarurligini  qayd  qiladi.  Bu  o‘sish  me‘yoridagi  inflyatsiyani 

(2.5dan  8%gacha)  ushlab  turish  uchun  yetarlicha  past  bo‘lishi  zarur.  Biroq,  u 

mazkur  chegaradan  pasayib  ketmasligi  lozim,  chunki  aks  holda  ishlab 

chiqarishning qisqarishi ro‘y beradi. 

Mazkur  kontseptsiya  XX  asrning  80-yillarida  ko‘plab  rivojlangan 

mamlakatlar,  xususan  AQSh  va  Angliyada  qo‘llanila  boshlandi.  Natijada 

inflyatsiya  sur‘ati  sezilarli  darajada  qisqardi.  Ayni  vaqtda  ijtimoiy  dasturlarga 

sarflarning sezilarli qisqarishi aholi bir qismining iqtisodiy farovonligi pasayishida 

o‘zining salbiy natijasini topadi. Biroq byudjet taqchiligi muammosi hal qilinmadi. 

G‘arb  mamlakatlari  uchun  keyingi  davrlarda  nafaqat  inflyatsiya  balki  bandlik, 

iqtisodiy  rivojlanish  sur‘ati  va  daromadlar  tengsizligi  ham  asosiy  muammo  bo‘lib 

qoldi. 

---

289 

Hozirgi  davrda  turli  davlatlarda  klassiklar,  keynschilar  va  monetaristlar 

yonodashuvlarini  uyg‘unlashtirib,  tartibga  solishning  yetarlicha  har  xil 

dastaklaridan  foydalanildi.  Shu  sababli  iqtisodiy  modellar  hozirgi  zamon  bozor 

iqtisodiyotini  tartibga  solish  mexanizmining  ilmiy  asoslarini  tashqil  qilishi 

tushunarli holdir.