|
Hujayralarning qarishi va o`limi. Qarish va o`lim hujayra differensiiasiyasi ontogenezining yakunlovchi bosqichidir. Ushbu hol ko`proq qariyotgan barglar va gultojibarglarda o`rganilgandir.
Qariyotgan hujayralar uchun xos holat bu sintetik jarayonlarning sekinlashishi va gidrolitik jarayonlarning tezlashishidir. Bunda hujayralardagi oqsil va RNK miqdori kamayadi, gidrolaza va peroksidazaning faolligi kuchayadi, membrana lipidlarining oksidlanishi tezlashadi va sitoplazma hamda organoidlarda lipid tomchilari miqdori ortadi. Membrananing yarim o`tkazuvchanlik xossasi kamayadi va hujayradan moddalarning chiqishi kuzatiladi.
Hujayra sitoplazmasi va organoidlarida avtofagsimon vakuolalar ko`payadi, ER shishadi va fragmentlarga ajraladi. Eng oxirgi bosqichda esa xlorofill va xloroplastlar yemiriladi, ER va GA dissotsialanadi, mitoxondriyalar shishadi va ulardagi kristlar soni kamayadi, yadro vakuollashadi, yadrocha parchalanadi.
Hujayralarning qarish jarayoni, tonoplast yemirilib uning ichidagi moddalarning shu jumladan nordon gidrolazalarning sitoplazmaga chiqishi vaqtidan boshlab qaytmas hisoblanadi.
Hujayra va molekulyar darajalaridagi qarish mexanizmlarining ikkita gipotezasi mavjud:
1.Hujayrada zaharli moddalar miqdorining ortishi va genetik apparat, mitoxondriyalar va boshqa organoidlarning shikastlanishi.
2.Ontogenezning oxirgi bosqichi sifatida qarish programmasining ishga tushishi.
Ikkala gipoteza ham yetarli darajada ishonarli dalillarga ega. Masalan oqsillar sintezining ingibitori bo`lgan siklogeksimid hujayra ichki tuzilmalari yemirilishini to`xtatadi. Ehtimol bu uning gidrolazalar sintezining to`xtatilishi bilan bog`liq bo`lsa kerak. Boshqa tomondan esa hujayra tuzilmalarining doimiy ravishda o`z-o`zini qurishiga qaramasdan ontogenez davomida hujayralarda shikastlanish ko`paya boradi.
Hujayralar qarishini butun o`simlik miqyosida kuzatilsa bir muncha yaxshiroq tushunish mumkin. Masalan u yoki bu organ hujayralariga ayrim fitogormonlarning (auksin, sitokinin, gibberellin) va oziqa moddalarining kirishining to`xtashi qarish jarayonlarini keskin kuchaytirib yuboradi. Ajratilgan barg to`qimalarini auksin, sitokinin va gibberellin bilan ishlash xloroplastlar tuzilishini tiklaydi. Bunday sharoitda hatto sarg`ayayotgan barglar ham yashil tusga kirib jadal fotosintez qilishi mumkin bo`la boshlaydi.
Fitogormon-faollantiruvchilar hujayraning funksional faolligi uchun zarur bo`lgan RNK va oqsillar sintezini indutsirlaydi (tezlashtiradi). Ingibitor gormonlar ABK va etilen qarish jarayonlarini tezlashtiradi. Qariyotgan barglarda ABK va etilen gormonlarining miqdori ortadi.
Hujayralar qarishining yana bir asosiy belgisi bu sitoplazma pH ko`rsatkichining nordon tomonga surilishidir. Bu o`z navbatida oqsillarning fizik-kimyoviy xossalariga salbiy ta`sir qilib nordon gidrolazalarni faollashtiradi. Sitoplazma tarkibidagi H+- ionlarining vakuolaga yoki atrof muhitga chiqarish hujayra ichki kompartmentlarining degradatsiyadan (emirilishdan) himoya qiladi. H+-pompasini faollashtiruvchi auksin gormonining ta`siri xuddi yuqoridagiga o`xshash.
N+-pompasi ishining sekinlashishi yoki to`xtashi, membranalarning yarim o`tkazuvchanlik xususiyatining yo`qolishi hujayraning tengsizlik holatiga (membrana potentsiallarining) hamda moddalarni yutish va ushlab turish xossasining yo`qolishiga olib keladi. Mana shu paytdan boshlab hujayra o`z tirikligini yo`qotadi va yemirilib oqa boshlaydi.
Hujayralarning qarishi va o`limi xususida shuni aytib o`tish lozimki, keyingi paydo bo`lgan malumotlarga asosan har bir hujayra o`zining rivojlanishi va o`limi programmasiga ega, ya`ni boshqacha qilib aytganda hujayralarning rejalashtirilgan o`limi programmasi mavjud (Skulachev, 2003).
Binobarin, hujayra organoidlarining tiklanishi va yangilanishi uchun sharoit qanchalik yaxshi bo`lmasin, u hujayradagi genlarda rejalashtirilgan vaqtda halok bo`ladi. Bunga biz g`o`za chigitidagi aleyron hujayralarni misol qilib keltirishimiz mumkin.
Adabiyotlar:
Аndreev .N.G. - Lugovoe i polevoe kormoproizvodstvo. M.Kolos 1984
Atabayeva va bosh.-Yem-xashak yetishtirish –T.Mehnat.1997
Аtаbаevа H. - Dаlа ekinlаrini qo`shib ekish T.TаshGАU - 1998
Аbdukаrimov D vа boshqаlаr - Dehqonchilik аsoslаri vа yem-xаshаk yetishtirish T.Mehnаt 1987
Belolipov. I. V. Sheraliev. A. Axadova. M. A. “O`rta Osiyo o`simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991
Buro`gin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O`qituvchi” T.: 1977.
Dаlаkьyan V, Аsаnov R, Kim L - Kormа Uzbekistаnа-T.Mexnаt.1986
Кursanov. V. A. Кamarniskiy N. A va bosh.- Botanika “O`qituvchi” 1977. I II tom.
Mirzayev O`, Xudoyberganov –Yem-xashak yetishtirish, Andijon, 2003
Prаkticheskoe rukovodstvo po texnologii uluchsheniya i ispolьzovаniya prirodnix kormovo`x ugodiy аridno`x rаyonov strаno` M.V.O. Аgrpromizdаt 1988
Rogov M.S. - Zeleno`y konveyer M.Аgropromizdаt 1985
Soxabiddinov. S. “O`simliklar sistematikasi” I II bob. “O`qituvchi” T.: 1976.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
