Boshqaruv psixologiyasidagi asosiy tamoyillar

Boshqaruv psixologiyasidagi asosiy tamoyillar
SHuni alohida ta’kidlab o’tish joizki, boshqaruv psixologiyasi xo’jalikni yoki muassasani boshqaruvning ijtimoiy-tarixiy printsip (tamoyil) lariga va qonun (qonuniyat) lariga bevosita asoslanadi. Bular qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
1. Demokratik detsentralizm (mahalliy boshqaruv ustuvorligi);
2. Boshqaruvda yakkaboshchilik;
3. Siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy, ma’rifiy rahbarlikda (ma’muriyatda) xo’jalik yuritishning birligi;
4. Xo’jalik hisobining oqilligi;
5. Boshqaruvning rejaliligi;
6. Ommaning boshqaruv jarayonida faol qatnashuvi;
7. Hamkorlik faoliyatining ishtirokchilarini ma’naviy va moddiy jihatdan rag’batlantirish;
8. Kadrlarni tayyorlash, tanlash va joylashtirish jarayonida psixodiagnostika tizimiga asoslanish.
Boshqaruv psixologiyasining predmeti ta’rifi bo’yicha bir qancha shakldagi mulohazalar mavjud bo’lsa-da, lekin ularning birontasi ham uning tub ma’nodagi xususiyati va mohiyatini ochish imkoniyatiga ega emas. Bu asnoda XX asrning 60-70 yillarida berilgan ta’riflar xilma-xil bo’lib, ular sohaning yo’nalishi mazmunini chuqurroq yoritilishiga qaratilgandir. Ushbu fikrimixni dalillash maqsadida ayrim ma’lumotlarga murojaat qilamiz va ularni tahlil etishga (sharhlashga) intilamiz. Jumladan, birinchi ta’rif: “Boshqaruv psixologiyasining predmeti - rahbar (menejer) kadrlar va ijrochilarning psixologik xususiyatlari, yaxlit tizimdagi hamkorlik faoliyatida ularning o’zaro aloqasini o’rganishdir”.
Uning navbatdagi (ikkinchi ta’rif): “Boshqaruv psixologiyasining predmeti - guruh va ommaning psixologik xususiyatlari, ularning shaxs ongiga va xulqiga ta’sirini tekshirishdan iboratdir”. Keltirilgan parchalardan ko’rinib turibdiki, ularning hech biri boshqaruvning psixologik mohiyati va uning tadqiqot ko’lamini ochish, talqin qilish qudratiga ega emas, huddi shu boisdan bunday ijtimoiy psixologik holat o’z navbatida ilmiy izlanish va tekshirish ko’lamini keskin toraytirishga olib keladi, oqibat natijada sohaning mavqei, uning xalq xo’jaligidagi roli yanada pasayadi. Hamkorlik faoliyatining mazmuni, uning bosqichlari (fazalari, shakllari), shaxslararo munosabatlarning o’zaro ta’sir xususiyatlari, insonda ijtimoiylashuvning tezlashuvi, ongning rivojlanish bosqichlari, “inson-texnika” tizimi bilan bog’liq, bir talay muammolar tadqiqot predmetidan chetda qolib ketish xavfi tug’iladi. Yuqoridagi fikrlarni to’laroq xaspo’shlash, izohli talqin qilish maqsadida ayrim ma’lumotlardan namunalar keltiramiz va ularni tahlil qilishga intilamiz: - o’zaro hamkorlik faoliyatida shaxsiyatga oidlilik muammosi;
- shaxs va guruhning (rahbar va tobe kishilarning) motivatsion, emotsional jabhasi;
- shaxs va jamoaning bilishga oid (kognitiv) munosabatlari;
- shaxs va jamoaning nazorat qilish (regulyativ) jabhasi va uning o’ziga xosligi;
- menejer faoliyatining o’ziga xos psixologik xususiyatlari;
- menejerning tarbiya sub’ekti, ya’ni sub’ektiv ta’sir o’tkazish omili ekanligi;
- menejerning siyosiy faoliyatning egasi ekanligi; - menejerning statusi, roli huquqi, uning funktsiyasi, imtiyozi, ta’sir etuvchi vositalari;
- menejerning boshqaruv uslubi va ularning turlari bo’yicha tasnifi;
- hamkorlik faoliyatida kommunikatsiya, uning turlari va shakllari;
- rahbar ehtiyojini qoniqish darajalari va mezonlari;
- shaxslararo munosabat turlari va ularning psixologik tavsifi;
- jamoatchilik fikri va jamoaviy kechinmalarning o’zaro munosabati;
- o’zaro munosabatlar ierarxiyasi (“men”, “sen”, “u”, “biz”, “siz”, “ular”);
- o’zini-o’zi hurmat qilish - mavaffaqiyat - talabgarlik;
- psixologik muhit, o’zaro moslik-jipslik;
- boshqaruv faoliyatining funktsional tahlili;
- boshqaruv faoliyatining tuzilishi va tarkibining o’zaro munosabati, uyg’unligi;
- boshqaruv faoliyatining muhandislik va psixologik jabhalari;
- menejer psixikasiga va shaxsiga lavozim taqozo etuvchi talablar;
- ijrochilarning psixologik xususiyatlari va ularga qo’yiladigan asosiy talablar;
- rasmiy muloqotning psixologik muammolari;
- “rahbar-ijrochilar” muloqotining (muomalasining) psixologik jabhalari;
- sotsial-psixologik holatlarni boshqarishning vositalari va metodlari;
- nizoli (ziddiyatli) vaziyatlar, ularning oldini olish va bartaraf qilish usullari;
- nizo - nizoli vaziyat mojaro o’rtasidagi uzviy ijtimoiy-psixologik bog’liqlik;
- menejer shaxsining sotsial-psixologik xususiyatlari;
- menejer qobiliyatlarining tavsifi va ularning o’zaro uyg’unligi kabilar.
Yuqorida keltirib o’tilgan muammolarga asoslangan holda boshqaruv psixologiyasining predmetini aniqlash mumkin. Bizningcha, unga quyidagicha ta’rif berish maqsadga muvofiq: “Hamkorlik favoliyatida shaxsning xulqiga va ongiga guruhiy (ommaviy) ta’sir o’tkazishning psixologik xususiyatlarini, menejer bilan ijrochi o’rtasidagi muomala maromini tekshirish, shaxslararo munosabatlar bosqichlari (shakllari) hamda emotsional holatlarini tadqiq etish, rahbarning psixologik muhitini ta’minlash bilan bog’liq faoliyat uslubi va uning mexanizmlarini tadqiq qilish boshqaruv psixologiyasining predmetidir”. Bundan tashqari mazkur psixologiya sohasining predmeti tarkibiga amaliy va nazariy ko’nikmalarni egallash xususiyatlari, idora qilishning qonuniyatlari, jamoadagi psixologik moslik, jipslikni ta’minlovchi omillar va mexanizmlarni o’rganish singari bir qator muammolarni kiritsa bo’ladi.
SHu boisdan boshqaruv psixologiyasi predmetini cheklash, uning birlamchi va ikkilamchi atamalari asosiy va yordamchi, bevosita va bilvosita yo’llari hamda vositalari yuzasidan mulohaza yuritish rejalashtirilgan g’oya yoki maqsadni amalga oshirish jarayonga sun’iy to’siq vujudga keltiradi. Boshqaruv psixologiyasi umumiy psixologiya fanining boshqa sohalari bilan uzviy bog’liqlikda o’zi to’plagan ma’lumotlarini chuqur va atroflicha ilmiy jihatdan oqilona, omilkorlik bilan tahlil qilish imkoniyatiga ega bo’ldi.
Umumiy psixologiya, sotsial psixologiya, mehnat psixologiyasi, muhandislik psixologiyasi, yosh psixologiyasi, kichik guruh psixologiyasi, muomala psixologiyasi singari sohalar bilan jips aloqa qilgan holda psixologik holatlar, munosabatlar, ommaviy harakatlar, shaxsga ta’sir o’tkazish bo’yicha o’zini-o’zi, guruhni va jamoani boshqarish, unda psixologik iliq muhitni ta’minlash, hamkorlik faoliyatining samaradorligini oshirish, shaxslararo munosabatlarning yuksak darajasini vujudga keltirish, nizoli, ziddiyatli, modaroli ijtimoiy vaziyatlarning oldini olish imkoniyati tug’iladi. Ana shu sababdan boshqaruv psixologiyasi uchun umumiy psixologiya sohasida erishilgan yutuqlar, to’plangan nazariy va amaliy ma’lumotlar, fiziologik va psixofiziologik mexanizmlar, qonuniyatlar hamda o’zgarishni vujudga keltiruvchi, harakatlantiruvchi kuchlar, ijtimoiy-tarixiy omillar, murakkab ichki va tashqi bog’lanishlar, takomillashish bosqichlari (yo’llari, vositalari, shakllari, betakrorligi, o’ziga xosligi), shaxsning ontogenetik xususiyatlari va ularni keltirib chiqaruvchi manbalar, sabablar, hamkorlikning tarkibiy qismlari to’g’risidagi ilmiy, amaliy axborotlar majmuasi muhim ahamiyat kast etadi.
SHuning bilan birga insonning ichki regulyativ funktsiyalari (motiv, motivatsiya, his-tuyg’u, murakkab kechinmalar, anglashilgan holatlar), bilish jarayonlari (sezgi, idrok, tasavver, hotira, tafakkur, hayol, ijodiyot, intellekt), ongning takomillashuvi, shaxslararo munosabatning manbalari (diqqat, nutq), shaxsning individual-topologik, ya’ni biologik shartlashgan xususiyatlari, kamolot bosqichlari va ularga ta’sir etuvchi irsiy belgilar, ijtimoiy muhit, ichki ruhiy zahira va imkoniyatni ruyobga chiqarish, ijtimoiy faollik hamda mustaqillik muammolariga, asoslariga, ma’lumotlarga suyanish o’z navbatida boshqaruvni maqsadga muvofiq amalga oshirishni ta’minlaydi.
Boshqaruv psixologiyasi fanining predmeti va tarkibiy qismlari sxemasi:
Boshqaruv psixologiyasi fani birinchidan, boshqaruvlik mahorati va yYetakchilik yuksak kasbiy kamolot, murabbiylik va pedagogik talant, innovatorlik, notiqlik qobiliyati, san’ati va muomala ko’nikmalari hamda maromini o’zlashtirish orqali uzluksiz jarayondagi munosabatlar majmuasini egallaydi. Ikkinchidan, hozirgi zamon boshqaruv asosini tashkil etuvchi “inson munosabatlarining doktrinasi” iqtisodiy rivojlanish jarayonidagi bo’ysunuvchilar, hodimlar imijini (obrazini) shakllantirish.
Boshqaruvni optimallashtirish qiyinchiliklarni, ijtimoiy psixologik muammolarni yechish, bartaraf etishni ishbilarmonlik ruhidagi yondashuv yordamida amalga oshiradi yoki ularning oldini oladi. Uchinchidan, u sub’ektning faoliyati, jamoaviy munosabatidan kelib chiqqan holda boshqaruvning asosiy jarayonlarining tabaqalarini tadqiq etish usullari, qonuniyatlari va mexanizmlarini tadqiq etadi, o’rganadi. To’rtinchidan, u har qanday, ya’ni ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy munosabatlar sharoitida oqilona, odilona, omilkorlik bilan maqbul qarorni qabul qilish va uni muvaffaqiyatli amalga oshirish haqidagi nazariy va amaliy bilimlar majmuasidan iboratdir. Boshqacha so’z bilan qisqa va sodda qilib aytganda, Boshqaruv psixologiyasi fani - ob’ekt-sub’ekt munosabatlarining barcha jihatlarini boshqarishni egallash, shuningdek, samarali faoliyat negizidagi nazariy va amaliy bilimlarni majmuasini o’rganishdan iboratdir. Yuqorida ta’kidlab o’tilgan holatlardan kelib chiqqan holda, bu fanning tarkibiy qismlari quyidagilardan tashkil topgan:
1) boshqaruv nazariyasi va amaliyoti ierarxiyasi;
2) boshqarish ob’ektlari va sub’ektlari orasidagi munosabatlar xususiyatlari va ularni boshqarish uslublari tavsifi;
3) boshqaruv tamoyillari va usullarining ijtimoiy psixologik asoslari;
4) tashkiliy faoliyatlarning jihatlari va tuzilishi;
5) boshqaruv tizimida menejerning, ya’ni rahbarning o’rni, roli va funktsiyasi;
6) boshqaruv ob’ekti va sub’ekti tizimning tobe kishilar, xodimlari va ularni boshqarishning o’ziga xosligi;
7) tashkilot, muassasa boshqaruvi bo’yicha qaror qabul qilishning modellari va uni usullari tavsifi;
8) topshiriqlar ijrosini (bajarilishini) nazorat qilishning psixologik usullari;
9) boshqaruvni samarali tashkil etishning ijtimoiy psixologik asoslari;
10) boshqaruvning o’zini-o’zi tashkillashtirishning qaror toptirish mexanizmlari talqini.