Boshqarishda

Mehnat bozor i - bozor iqtisodiyoti munosabati

Bugungi kunda iqtisodiyotning oldida turgan dolzarb muammolardan biri mehnat bozorini samarali shakillantirish va rivojlantirishdir. Buning uchun, avvalo, ijtimoiy va iqtisodiy tizimlar rivojlanishining ob’ektiv qonunlaridan savodli foydalanish zarur.
Mehnat bozori bozorning boshqa tizimchalari bilan uzviy bog‘langan. Haqiqatdan ham talabga ega bo‘lish uchun ishchi kuchi jismoniy, aqliy va kasbiy qobiliyatlarning belgilangan majmuasiga ega bo‘lishi kerak. Ishlab chiqarish jarayoniga bu qobiliyatlarni tatbiq eta turib, u o‘z iste’mol sifatlarini yo‘qotmasligi uchun doimo qayta ishlab chiqarilishi lozim. Nafaqat o‘zini qayta ishlab chiqarish, balki mehnat resurslari va butun aholining sifat ko‘rsatkichlari ham yaxshilanishi darajasini oshirib yoki pasaytirib, ushbu tengsizlikni yo‘q qilishi mumkin. Ishchi kuchiga jami talab investitsiya va ishlab chiqarish hajmlari bilan tartibga solinadi .
Mehnat bozori – bu, mehnatga qobiliyatli aholining ish bilan band bo‘lgan va band bo‘lmagan qismlari va ish beruvchilar o‘rtasidagi munosabatlarni hamda ularning shaxsiy manfaatlarini hisobga oluvchi kontraktlar (mehnat kelishuvlari) asosida “mehnatga qobiliyatlarini” harid qilish - sotishni amalga oshiruvchi, shuningdek, ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi nisbatlarni bevosita tartibga soluvchi, bozor iqtisodiyotining murakkab, ko‘p aspektli, o‘suvchi va ochiq ijtimoiy - iqtisodiy t izimchasidir.
Mehnat bozori tarkibiy qismining asosiy elementlariga quyidagilar kiradi.
ishchi kuchiga talab va uning taklifi, qiymati, bahosi va yollashdagi raqobat. Talab agrosanoat majmuasi, ishlab chiqarish ijtimoiy infratuzilmasi va xalq xo‘ jaligining boshqa sohalari mehnat bozoriga buyurtma etgan, ish haqi fondi, shaxsiy yordamchi xo‘ jaliklardan daromadlar va boshqa hayotiy vositalar bilan ta’ minlangan ehtiyojning hajmi ishchi kuchiga talab va taklifning hajmi, tarkibi nisbatini
bozor uslubida xo‘ jalik yuritishining iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy mexanizmlari yordamida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibgasolish;
mehnat resurslarining oqilona bandligini ta’ minlashga bevosita ta’ sir ko‘ rsatish;
ishsizlar ish topishiga, ularning malakasi va raqobat qobiliyatini oshirishga ko‘ maklashish;
ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish va mehnat taqsimotini o‘ zgartirishva tarkibini aks ettiradi. Taklif yollanish sharti bilan ishga ega bo‘ lishdan manfaatdor bo‘ lgan qishloq ishchi kuchining miqdor va sifat (soni, jinsi, yoshi, ma’ lumoti, kasbi, malakasi, millati, ishlab chiqishi, daromadi va boshqalar bo‘ yicha) tarkibini ifodalaydi.
Shuni ta’kidlash joizki, “ mehnat bozori” tushunchasining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va uni ng tarkibiy qismlarining tadqiqoti mazkur bozorning o‘tish davrida bajariladigan asosiy vazifalarni ham aniqlashga imkon beradi .
Mehnatning erkinligi va ixtiyoriyligi – mehnat bozori shakllanishining asosiy sharoiti yohud shartidir.
Shu bilan bir qatorda mehnat bozorining shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatayotgan bir qator iqtisodiy, ijtimoiy, demografik, tabiiy-iqlimiy va huquqiy shart-sharoitlar va omillar mavjudki, ularni biz quyida batafsilroq ko‘rib chiqamiz.
Mehnat bozori shakllanishining asosiy iqtisodiy shart-sharoiti bo‘lib, yollanma xodimlarni o‘z ishchi kuchlariga nisbatan shaxsiy mulkchiliklari va ish beruvchilarning ish joylariga jamoa yoki xususiy mulkchiligi xizmat qiladi. Bu erda shuni nazarda tutish kerakki, mazkur sub’ektlarni o‘zaro almashuv munosabatiga kirishiga ularning shaxsiy manfaatlari majbur qiladi, uning orqasida shaxsiy iste’molchilik yotadi. Ular ham, o‘z navbatida, qayta takror ishlab chiqarishda aholi ijtimoiy-iqtisodiy turmushining faqat kerakli ijtimoiy ehtiyoji ifodalanishi bo‘ladi.
Mehnat bozorining vujudga kelishi ishchi kuchiga talab va taklif oʻrtasidagi muvozanatga erishish uchun oʻzaro raqobat qilishga tayyor erkin va teng huquqli sheriklar iqtisodiy munosabatlarda boʻlishlarini taqozo etadi. Bozor yollanma xodim va ish beruvchi shaxsiy erkinlik va iqtisodiy zaruriyat nuqtai nazardan oʻzaro bogʻlangan hamda bir – birlariga qaram boʻlsalar ham bir – biriga qarshi turadilar.
Ishchi kuchi talab va taklif o‘rtasida bozor muvozanatiga erishish Mehnat bozorining shakllanishida hal qiluvchi iqtisodiy shartlardan biri hisoblanadi. Ammo bunday muvozanat mavjud emas. Buning asosiy sababi – taklif qilingan mehnatga layoqatli aholi sonining unga talab miqdoriga nisbatan tez o‘sishi.
Mehnat bozori kon’yukturasi shakllanishining ijtimoiy shart-sharoitlari ichida yollanma xodimlar va ish beruvchilarning sifat ko‘rsatkichlari oshishi etakchi o‘rin egallaydi.
Ish beruvchi va yollanma xodim o‘rtasida tuzilgan mehnat shartnomasi (kontrakt) mehnat bozorida ishchi kuchini sotish, sotib olishning hal qiluvchi huquqiy shart-sharoiti hisoblanadi .
Ishchi kuchiga talab va taklif nisbati yaxshilanishiga tabiiy-iqlim sharoitlari muhim rag‘batlantiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Yuqori unumdor qishloq xo‘jaligi erlarida etarlicha suv bilan ta’minlangan yashash joylarida ishchi kuchi ko‘proq jamlanadi va ishchi joylari normal faoliyat ko‘rsatadi. Yangi ish joylarini yaratish va ishlab turgan korxonalarni kengaytirish yo‘li bilan ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlashga ma’lum darajada imkoniyatlar vujudga keltiriladi. Bu esa, mehnat resurslarining ortiqchalik darajasini, demak, ishsizlik miqyosini ham keskin kamaytirishga bevosita ta’siretadi.
Shu bilan birga shunday omillar ham borki, ular kompleks holida ishchi kuchi taklifining shakllanishi holatiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi. Ularga quyidagilar kiradi: ishlashni xohlovchilar, yollangan xodimlar va ish beruvchilarning tabiiy va mexanik harakatlari; turmush uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar jamg‘armasi; yollangan xodimlarning pul daromadlari; nafaqaxo‘rlar va bolali ayollarning mehnat va ijtimoiy pensiyalari, imtiyozlari va kafolatlari; kasbiy tayyorlash yoki qayta tayyorlash va malakasini oshirishga zaruriyati bo‘lgan shaxslarni mablag‘lar bilan ta’minlovchi davlat, korxona va oilaning moliyaviy imkoniyatlari; shaxsiy yordamchi xo‘jaligida va yollanmasdan “uy mehnati” da band bo‘lganlar soni; qurolli Kuchlarda xizmat qiluvchilar soni va ularda xizmat qilish muddati; muqobil va malakali kasbiy xizmatlarni takomillashtirish va hokazo.
Mehnat bozori shakllanishi hamda uning konyukturasiga xududdagi demografik xolat ham ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lumki, demografik xolat axolining tugilishi, ulim mikdori, nikox va ajralishlar soni kabi tushunchalarni o‘z ichiga oladi. Bulardan tashqari migratsiya, aholining turli urf-odatlari va boshqalar ham mehnat bozori konyunkturasiga sezilarli ta’sir o‘tkazadi. O‘zbekiston Respublikasi tugilish darajasi va aholining tabiiy o‘sishi yuqori bo‘lgan mamlakatlar qatoriga kiradi. Bu esa boshqa omillar ta’siri o‘zgarmas bo‘lgan sharoitda, mehnat bozori taklifi o‘sishiga va bozordagi oldi-sotdi munosabatlar barqaror bo‘lishini ta’minlaydi.
Mehnat bozori shakllanishi va amal qilishiga bir qator iqtisodiy omillar ham ta’sir ko‘rsatadi. Bu iqtisodiy omillarni aholi daromadlari, ish haqi miqdori va yollanma xodimlar daromadidan olinadigan soliq kabilar tashkil etadi. Mehnat bozorida ishchi kuchini sotish va sotib olish erkin xodimni ishga yollash shaklida namoyon bo‘ladi. Ishga yollash ma’lum shartlar, ya’ni ish kunining uzunligi, ish sharoitlari va rejimi, ish haqining miqdori, bajariladigan ish turi, lavozim va kasb majburiyatlari asosida amalga oshiriladi. Shu boisdan mehnat bozori ishga yollanishga zarurat sezgan ishchi kuchi egasi bilan yollanma ishchi kuchiga ehtiyoj sezgan ishlab chiqarish vositalari egalari o‘rtasidagi murakkab ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tizimi hisoblanadi. Mehnat bozori insonning mehnatga layoqatini baxolovchi, mehnat layoqatini yagona baxosini shakllantiruvchi va kengroq ma’noda, insonning o‘ziga mehnat layoqatini tashuvchi sifatida baxo beruvchi yagona bozor shaklidir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishga yollash buyicha munosabatlar ikki tomonning tuliq erkinligida amalga oshadi. Ishga joylashmoqchi bo‘lgan tomon yangi ish o‘rnidagi ish haqi, mexnat sharoitlari, o‘zining mutaxassisligi bilan yangi ish o‘rnidagi ishning barqarorligi, jamoadagi psixologik muxit, yangi raxbarning muomalasi va boshqa bir qator unsurlarga e’tibor beradi. Ish beruvchi o‘zining extiyojlari, imkoniyatlari, ish so‘rab murojaat qilgan xodimning yoshi, jinsi mehnat layoqatining sifati va ish o‘rniga talablarini o‘rgangan holda, bo‘sh ish o‘rni uchun zarur xodimning kasbiy, malakaviy darajasi, tajribasini xodimning shu xususiyatlari bilan taqqoslaydi. Agar ish beruvchi va yollanma ishchining talablari bir-biriga to‘gri kelsa, ishga yollash bo‘yicha mehnat shartnomasi imzolanadi.
Mehnat bozorida mehnat sotilmaydi, ishl ovchilarning mehnat qilish qobiliyati, mehnat xizmati sotiladi, chunki mehnat kishilarning ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan faoliyati jarayoni bo‘lib, unda ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish vositalari qo‘shilishi natijasida kishilarning ehtiyojlarini qondirishga mo‘ljallangan mahsulot yaratiladi va xizmat ko‘rsatiladi. Ishchi kuchi esa insonning mehnat qilishga bo‘lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig‘indisi bo‘lib, har bir mehnat jarayonida ishga solinadi. Mehnat bozori-bozor iqtisodiyotidagi ijtimoiy–iqtisodiy munosabatlarning tarkibiy qismi hisoblanadi, jamiyatda mehnat bozori yaxshi faoliyat ko‘rsatmas ekan, bozor iqtisodiyoti tizimi ham o‘zining ijobiy samarasini bermaydi. Mehnat bozorini shakllantirish va uning faoliyatini rivojlantirish uchun, avvalo, oldi-sotdi munosabatlarini asosini tashkil qiluvchi bozor obyektini chuqur anglash lozim. Mehnat bozorida insonning mehnat kilish layoqati tovar shaklida namoyon bo‘ladi va yollanma ishlamoqchi bo‘lgan kishilar tomonidan taklif qilinadi. Bu layokat insondagi turli qirralarni, kishining ma’naviy va jismoni yrivojlanish darajasi, malakasi, kobiliyati, iqtidori, mexnatsevarligi, ruxiy xolati va boshqalarni qamrab oladi. Ish beruvchi xodimning sarf qilgan mexnatga layoqati baxosini (ish xaqini) to‘lab boradi. Mehnat bozori insonning mehnatga layoqatini baxolovchi, mehnat layoqatini yagona baxosini shakllantiruvchi va kengroq ma’noda, insonning o‘ziga mehnat layoqatini tashuvchi sifatida baxo beruvchi yagona bozor shaklidir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishga yollash bo‘yicha munosabatlar ikki tomonning to‘lik erkinligida amalga oshadi. Ishga joylashmokchi bo‘lgan tomon yangi ish o‘rnidagi ish xaqi, mehnat sharoitlari, o‘zining mutaxassisligi bilan yangi ish o‘rnidagi ishning barqarorligi, jamoadagi psixologik muxit, yangi raxbarning muomalasi va boshqa bir qator unsurlarga e’tibor beradi. Ish beruvchi o‘zining extiyojlari, imkoniyatlari, ish so‘rab murojaat qilgan xodimning yoshi, jinsi mexnat layoqatining sifati va ish o‘rniga talablarini o‘rgangan holda, bo‘sh ish o‘rni uchun zarur xodimning kasbiy, malakaviy darajasi, tajribasini xodimning shu xususiyatlari bilan taqqoslaydi. Agar ish beruvchi va yo‘llanma ishchining talablari bir-biriga to‘gri kelsa, ishga yo‘llash bo‘yicha mehnat shartnomasi imzolanadi.
Bunday munosabatlar ishchi kuchini ishlab chiqarishga jalb etish, uning amal qilishi va takrori shlab chiqarishi, shuningdek, ish joylarining taqdim etilishi, taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi yuzasidan sodir bo‘ladigan munosabatlardir. Mehnat bozori o‘zining obyekti va subyektlariga ega.(1- jadval)

M ehnat	bozori
MEHNAT BOZORINING OBEKTI	M EHNAT BOZORI SUBEK TL A RI
ISHCHI KUCHI	ISHCHI KUCHI VA YONLLANMA ISHCHILAR
SH O‘RINLARI	ISH BERUVCHI VA ULARNING UYUSHMALARI
	TADBIRKORLAR UYUSHMALARI
	DAVLAT VA UNING MEHNAT MUNOSABATL ARINI TARTIB SOL UVCHI MUASSASALARI

1- jadval

Mehnat bozori faoliyat ko‘rsatishining quyidagi asosiy tamoyillarini to‘liq amalga tatbiq etgan holda, mazkur bozorning shakllanishi gasamarali ta’sir ko‘rsatadi ishchi kuchining erkin taklifi. (2-chizma):