Boshlang`ich talim pedagogikasi fakulteti 2-3-kurs talabalari uchun ona tili o`qitish metodikasi fanidan ma’ruzalar matni

II. O’quv materialini idrok etish. O’quv materialini idrok etish o’qituvchining tushuntirishi, izohlashi bilan bog’langan. Darsning bu halqasida o’quvchilar o’qituvchi bilan birga yangi bilimlarni “fikran tahlil va sintez qiladilar”, dalillarni o’xshash tomonlariga ko’ra qarama-qarshi qo’yadilar, chog’ishtiradilar. Bular o’quvchilarning yangi mavzuni atroflicha idrok etishlarini, binobarin, o’quv materialini puxta o’zlashtirishlarini ta’minlaydi.
Til mashg’ulotlarida o’quv materiali darslikdan, ko’rgazma qurollardan, o’qituvchi nutqidan idrok etiladi. O’quv materialini idrok etish jarayonini faollashtirish uchun o’qituvchi o’z nutqini ko’rgazma qurollar, turli didaktik materiallar bilan uyg’unlashtiradi. Shundagina, bolalar o’quv materialini faol idrok etadilar.
O’quv materialini idrok etish jarayonida bilim manbalari o’zaro quyidagi yo’llar bilan uyg’unlashtiriladi.
1. O’quv materialini tushuntirishda bayon qilish metodi tanlanganda, o’qituvchi nutqi asosiy bilim manbai sanaladi, ko’rgazma qurol va darslik esa yordamchi vosita funksiyasini bajaradi. Bunda o’quvchilar bilimlarni tayyor holicha o’rganadi. Masalan, “Juft sifatlarning yasalishi va yozilishi” mavzusini olaylik. Mavzuni tushuntirish uchun quyidagi ko’rgazma quroldan foydalaniladi.
Juft sifatlarning yasalishi va yozilishi

Juft sifatlarning yasalishi	Misollar	Juft sifatlarning yozilishi
1. Antonim sifatlarning qo’shilishidan	Olisdan baland-past daraxtlar ko’rina boshladi.	Baland-past
2. O’zaro yaqin ma’noli sifatlarning qo’shilishidan	Biz egri-bugri so’qmoqlar orqali toqqa ko’tarildik.	Egri-bugri, och-u yalang’och, yakka-yu yagona
3.Sifatlarning takrorlanishidan	Toshkentda katta-katta parklar, baland-baland binolar ko’p.	baland-baland, katta-katta, pastak-pastak

O’quv materialini bayon qilish metodi asosida tushuntirganda, bolalar bilimlarni, avvalo, o’qituvchi nutqidan idrok etadilar. Idrok etilgan bilimlar ko’rgazma qurol vositasida yanada konkretlashtiriladi. Bunda o’qituvchi nutqiga katta talab qo’yiladi. U grammatik bilimlarni, shu bilimlarga oid dalillarni ma’lum tartibda aytib beradi. Mavzu quyidagicha tushuntiriladi.
O’zaro qarama-qarshi ma’noli so’zlarga antonimlar deyiladi. Baland so’zining ziddi past, katta so’zining ziddi esa kichik. Antonim sifatlarning qo’shilishidan juft sifatlar yasaladi. (Pauza qilinadi). Bolalar aytilgan fikrlarni ko’rgazma quroldan ko’rishadi.
O’zaro yaqin ma’noli sifatlarning qo’shilishidan ham juft sifatlar yasaladi. Masalan: yakka va yagona, qing’ir va qiyshiq so’zlari o’zaro yaqin ma’noli sifatlardir. Demak, sinonim sifatlar bir-biriga qo’shilganda, juft sifatlar hosil bo’ladi: g’adir-budur, ola-bula, egri-bugri so’zlari juft sifat (pauza qilinadi). Bolalar aytilgan fikrlarni ko’rgazma quroldan ko’rib olishadi, misollarni o’qishadi. Ba’zan sifatlar takrorlanib keladi: yosh-yosh yigitlar, qari-qari odamlar, baland-baland tog’lar, chiroyli-chiroyli qushlar oppoq-oppoq paxtalar. Demak, sifatlarning takrorlanishidan ham juft sifatlar hosil bo’ladi (ko’rgazma qurolga bolalar diqqati tortiladi). Shundan keyin sifatlarning yozilishini tushuntirishga o’tiladi. Mavzu yuzasidan quyidagi umumiy xulosa chiqariladi. Juft sifatlar uch xil yo’l bilan yasaladi: antonim sifatlarning qo’shilishidan, sinonim sifatlarning qo’shilishidan, sifatlarning takrorlanishidan. Juft sifatlar ikki xil yoziladi: juft sifatlar chiziqcha bilan yoziladi; juft sifatlar –u, -yu bilan kelsa, yuklamalardan oldin chiziqcha qo’yiladi.
2. O’quv materialini tushuntirishda suhbat metodi tanlanganda, ko’rgazma qurol, darslik asosiy bilim manbai bo’lib qoladi. O’qituvchining nutqi, mavzu bo’yicha o’rtaga tashlangan savollar yordamchi vosita rolini bajaradi. “Juft sifatlarning yasalishi va yozilishi” mavzusi bo’yicha quyidagicha savollar o’rtaga tashlanadi.