Boshlang’ich ta’lim metodikasi kafedrasi

2.2. Maktabga tayyorlov guruhida  bolalarning shakl haqidagi 

bilimlarini mustahkamlash va sistemalashtirish 

Maktabga  tayyorlov  guruhida  bolalarning  shakl  haqidagi  bilimlari 

mustaxkamlanadi  va  sistemaga  solinadi.  Bolalar  maktabga  borgunlariga 

qadar  quyidagi  geometrik  shakllarni  farq  qilish,  nomlarini  aytish,  asosiy 

xossalari  va  belgilarini  bilishlari  kerak:  doira,  oval,  to’g’ri  to’rtburchak , 

kvadrat,  uchburchak,  to’rtburchak,  shar,  kub  va  silindr.  Bu  shakllarni 

bolalar  rangi,  kattaligi,  proportsiyasi,  u   yoki  bu  figuralarning  fazoviy 

holatlaridan  qat’iy  nazar,  bilishlari,  xayotiy  buyumlardan  o’zlariga 

tanish 

shakllarni 

topa 

olishlari 

kerak. 

Bu 

ishga, 

odatda, 

mashg’ulotlarning bir qismi ajratiladi. (8-rasm) 

 

 

 

 

 

 

8-rasm 

Mashg’ulotlarda  shu  maqsadlarda  o’yinlar  o’tkaziladi,  bu 

o’yinlarning  shartiga  ko’ra,  bolalar  atrofdagi  buyumlardan  o’zlariga 

tanish  geometrik  shakllarni  topishadi.  Masalan,  tarbiyachi   kvadrat 

shaklidagi  buyumlarni  aytishni  taklif  qiladi.  Buyumni  to’g’ri  topib, 

uning  shakli  haqida  gapirib  bergan  har  qaysi  bola  bittadan  fishka  oladi. 

Ko’p  buyum  aytgan  (ko’p  fishka  to’plagan)  bola  yo’tib  chiqadi. 

Tarbiyachi 

buyumni 

ko’rsatmasdan, 

uning 

tasviri 

tushirilgan 

kartochkani ko’rsatishi mumkin. 

Bolalar  olgan  bilimlarni  sistemaga  solish,  ularga  ba’zi  buyumlar 

orasidagi  munosabatlarni  tushunib  olishda  yordam  berish  muxim 

vazifalardan biridir. 

Bolalarni  to’g’ri  to’rtburchak  va  kvadrat  modellaridan  foydalanib, 

---

36 

 

«to’rtburchak»  tushunchasi  bilan  tanishtirilgan.  Endi,  ularga  to’g’ri 

to’rtburchak  4  ta  burchagi  va  4  ta  tomoni  bo’lgan  figura  ekanini 

tushuntirish qoladi. Bolalarga  bir nechta topshiriq berish mumkin, ya’ni 

ular  to’rtburchak  shaklidagi  qanday  buyumlarni  bilishlarini,  rasmda 

tasvirlangan  buyumlar  shaklini  aytishlarini  so’rash  va  shu  kabi 

topshiriqlarni berish mumkin. 

Bolalarga  bu  figuralarni  farq  qilishnigina  emas,  balki  ularni  tiklay 

olishni  xam  o’rgatish  kerak.  Masalan,  tarbiyachi  bolalarga  katakli 

qog’ozga tomonlari 

 4  tadan  katakka  teng  kvadrat  chizishni  tavsiya  qiladi.  So’ngra 

tomonlari oldingisidan 2 ta katak ortiq bo’lgan kvadrat chizishni, ustki 

va  pastki  asoslari  4  tadan  katakka,  chap  va  o’ng  tomonlari  2  tadan 

katakka  teng  to’g’ri  to’rtburchak  chizishni  taklif  qiladi.  Topshiriqni 

bajarishganydan   keyin  bolalardan  qanday  tasvirlaganlarini  so’rash 

kerak. 

Tarbiyachi  bolalarga  bunday  topshiriq  berishi  mumkin  tomonlari 

teng  (xar  biri  4  katakdan)  to’rtburchak  chizing,  uni  ikkita  figuraga 

ajrating    va  qanday  figuralar  xosil  bo’lganini  keying  mashg’ulotlarda 

bolalarga  rasmi  chiz!  Kvadratni  «burchagidan  burchagiga»  bo’yicha 

bo’lish  xosil  bo’lgan  figuralarni  aytishni  taklif  qilish  maqsadga 

muvofiq.  U  xolda  xam,  bu  xolda  xam  figuralardan  biri  (to’rtburchak, 

uchburchak)ni r a s k a l a m   bilan bo’yashlari mumkin. 

Bu  xil  mashqlar  bolalarni  geometric  figuralarning  shaklini 

almashtirishga doir mashqlarni bajarishga (2—4 ta doira qismidan butun 

doira(tuzish);  oldin  2  ta,  keyin  4  ta   uchburchakdan  to’rtburchak  tuzish 

va x.k.) zamin  tayyorlaydi. 

Uchburchaklar  va  to’rtburchaklar  xaqidagi  bilimly  asosida 

tarbiyachi  yangi  tushuncha  —  «ko’pburchak»  tushuychasini   kiritadi. 

Xar  xil  turdagi  uchburchaklar,  kapeligi   va  fazodagi  o’rni  bo’yicha  xar 

xil  bo’lgani  o’rtaburchak  modellarini  ko’rsatadi.  Figuralarni   qarab, 

---

37 

 

ularning nimasi umumiy, degan savolga javob beriimga xarakat qilishni

 

taklif 

qiladi. 

Bolalarning 

e’tiborlarini 

uchburchaklar 

va 

to’rtburchaklarning  tomonlari  va  burchaklari  borligiga  qaratish  kerak. 

S H u n d a n   keyin  bu  figuralarning  xar  birida  qanchadan  burchak 

boringini, bu figuralarni bir so’z bilan qanday a t a s h   (ko’p burchaklar) 

mumkinligini so’rash kerak. 

Bolalar 

nima 

qildirish 

uchun 

quyidagndek 

topshiriqlardan 

foydalanish kerak: «Bir xil o’lchamdagy 10 ta cho’pdan bir nechta ko’p 

burchak  tuzing».  «Katakli  daftarga  har  xil  o’lchamli  va  rangli  ko’p 

burchaklar chizing». 

SHuningdek,  maktabgacha   yoshdagi  bolalarni  buyumlarni  shakli 

bo’yicha  guruxlashga  doir  mashq  qildirpsh  maqsadga  muvofiq. 

Masalan, oldin bolalar buyumlar 1ta guruhga, ya’ni  yumaloq shakldagi 

figuralar va ko’p burchaklar guruhlariga bo’lishadi. Shundan keyin ko’p 

burchaklar  ichidan  to’rtburchaklar  va  uchburchaklarnn  ajratishadi. 

Nixoyat, to’rtburchaklar orasidan kvadrlarni topishadi. 

Quyidagidek  mashqlar  o’tkazish  foydali:  «Topchi  qatorda  qaysi 

figura  ortiqcha?»,  «Qaysi  figura  yetmaydi?  Xuddi  shunday  shakldagi 

figurani top» va x.k. 

Tarbiyachi  bolalarning  soda  masalalar  —  boshqotirgichlar 

cho’pdan  xar  xil  geometrik  figuralar  tuzish  bilan  tanishtirish  mumkin. 

Masalan,  7  ta  cho’pdan  2  ta  kvadrat  tuz    6  ta  cho’pdan  to’g’ri 

to’rtburchak tuz 7 ta cho’pdan 3 ta uchburchak tuz  5 ta cho’pdan 2 ta 

uchburchak  va  1  ta  kvadrat  tuzish  mumkinmi?  Bu  mashqlar  bolaning 

topqirligini xotirasini, tafakkurini rivojlantirish imkonini beradi. 

Butun ish ma’lum izchillikda tuzilishi kerakligi tushunarli . 

Ukuv  yili  boshida  tarbiyachi  bolalarning  shakl  haqidagi  bili m l a r i  

darajasini aniqlaydi. 

Katta 

guruxda  foydalanilgan 

usullarning 

o’zi  bilimlardagi 

kamchiliklarnn to’ldirishga yordam beradi. 

---

38 

 

Maktabga  tayyorlov  guruhi  bolalarida  matematik  tushunchalarni 

shakllantirishda  bolaga  alohida  yaqindan  yondoshish  sezilarli  ahamiyatga  egadir. 

Tarbiyachi guruh bilan ko'pincha frontal ish olib boradi. Ushbu frontal ish yutuqlar 

bilan birga, kamchiliklarga ham egadir. Bolalarning faoliyati uchun bir xil sharoit 

yaratilganligi va vazifani bajarish imkoniyatlari bolalarda har xil bo'lganligi sababli 

materialning  o'zlashtirilishi  ham  har  xil  bo'ladi.  Frontal  yondashish 

bolalarning axborot xazinasini to'liq e'tiborga olishga imkoniyat bermaydi, chunki 

ular turli bilim qiziqishlariga, qobiliyatlariga va layoqatlariga ega. 

Mashg'ulot jarayonida yakka yondoshishni amalga oshirishning vositalaridan biri — 

bu  har  bir  bolaning  shaxsiy  xususiyatlariga  qarab  ta'lim  berishdir,  ya'ni  ta'lim 

berishni  individuallashtirishdir.  Ta'lim  berish  psixologik-pedagogik  adabiyotda 

o'quv  jarayonining  shunday  tashkili  tushuniladiki,  ta'lim-tarbiya  berish  uslub  va 

vositalarining  tanlanishida  bolaning  shaxsiy  psixologik  xususiyatlari  nazarda 

tutiladi.  Ta'limni  individuallashtirish  bilim  va  ko'nik  malarning  har  bir  bola 

tomonidan  ongli,  mustahkam  o'zlashtirilishini  ta'minlashga,  uning  aqliy  kuchi  va 

bilish qobiliyatlarini rivojlantirishga, bilimni mustaqil topa bilishini shakllantirishga 

hamda bu bilimni turli amaliy va o'rgatuvchi masalalarni yechishda ijodiy ishlata 

bilishni o'rgatishga qaratilgan. 

 

 

Psixologik-pedagogik  adabiyotlarda  ta'kidlanadiki,  fikriy  uslublarning 

muhimlaridan biri — bu oldindan aytib berish. Har qanday masalani (turmushda, 

ishlab  chiqarishda,  o'qishda)  yechishda  inson  tahlil,  sintez,  shu  vaqtdagi  holatni 

umumiylashtirish  asosida  harakatlarning  borishini  oldindan  ko'rishga  doim 

harakat  qiladi  va  keyingi  faoliyatini  tartibga  solib  to'g'rilaydi,  uning  natijalarini 

oldindan  ko'radi.  Shuning  uchun  oldindan  ko'ra  bilishni  shakllantirish,  natijalarni 

oldindan  ko'rish  bolalarning  matematik  tushunchalarini  rivojlantirishning  asosiy 

qismi hisoblanadi. 

Ko'rganimizdek,  masalani  yechish  yo'lini  topish  uchun  oldindan  aytib 

berishning tahlil, sintez, umumiylashtirish va bir qator uslubiy tavsiyalar bilan birligi 

bolalarga  katta  yordam  beradi.  Oldindan  aytib  berish  —  yechimini  topishning 

muhim qismi bo'lib, fikrlashni shakllantiruvchi kuchli vositadir. 

---

39 

 

Tushuncha—bu predmetlar va hodisalarni ba'zi bir muhini alomatlariga ko'ra 

farqlash  yoki  umumiylashtirish  natijasidir.  Masalan,  son,  miqdor,  kesma,  to'g'ri 

chiziq  va  hokazo.  Alomat    (belgi)  esa  predmet  yoki  hodisalarning  bir-biriga 

o'xshashligi,  tengligi  yoki  farqlanishini  bildiruvchi  xossadir.  Predmetlar  deganda 

obyektlar nazarda tutiladi. Odatda, obyektlar ma'lum muhim va muhim bo'lmagan 

xossalarga  ega.  Muhim  xossa  faqat  shu  obyektga  tegishli  va  bu  xossasiz  obyekt 

mavjud  bo'la  olmaydigan  xossalarga  aytiladi.  Obyektning  mavjudligiga  ta'sir 

qilmaydigan  xossalar  muhim  bo'lmagan  xossalar  hisoblanadi.  Obyekt  nimani 

anglatishini bilish uchun uning xossalari mavjud bo'lsa, u holda bu obyekt haqida 

tushuncha mavjud deyiladi. Tushuncha nomlanadi, shuningdek, mazmun va hajmga 

ega  bo'ladi.  Obyektning  barcha  muhim  xossalari  birgalikda'tushunchaning 

mazmunini tashkil etadi. Bir xil muhim xossalarga ega bo'lgan obyektlar to'plami 

tushuncha  hajmini  tashkil  etadi.  Demak,  tushuncha  hajmi  bitta  tushuncha  bilan 

nomlanishi mumkin bo'lgan obyektlar to'plami ham ekan. Matematik tushunchalar 

o'z navbatida insoniyat  to'plagan katta tajribani  umumlashtirish  natijasida  yuzaga 

keladi va moddiy dunyoning tub mohiyatini aks ettiradi, lekin real obyektlarning 

ko'pgina 

xossalaridan 

ko'z 

yumgan 

holda 

ularni 

ideallashtirish 

natijasida hosil bo'ladi. 

Matematik  tushunchalarni  shakllantirish  maktabgacha  yoshdagi  bolalarni 

matematikani o'rgatishga tayyorlash maktabning zarur predmetlaridan biri sifatida 

tan olingan. 

Bolalarda  matematik  tushunchalarni shakllantirish  nazariyasi  va  metodikasi 

ning bosh masalasi bolalarda matematik tushunchalarni shakllantirislining didaktik 

asoslarini  ishlab  chiqishdan  iborat.  Bu  o'z  navbatida  dunyoni  chuqur  bilish, 

fikrlashni rivojlanishini yangi metodlarini o'rganish kabi vazifalarni bajarish orqali 

yechiladi. 

Bolalarda  matematik  tushunchalarni  shakllantirishning  nazariy  jihatlari 

psixologik, pedagogik va boshqa fundamental fanlar asosida yaratiladi: 

—  ko'rgazmali  dasturli  hujjatlar  (bolalarda  matematik  tushunchalarni 

shakllantirish bo'yicha ko'rsatmalar va hokazo); 

---

40 

 

—- metodik adabiyotlar (maxsus jurnallarda chop etilgan maqolalar, masalan, 

maktabgacha tarbiya to'g'risida o'quv qo'llanmalar, o'yinlar va hokazo); 

— jamoa va yakka tartibda ish olib borish, ilg'or tajriba va olimlarning fikrlari. 

Hozirgi kunda bolalarda matematik tushunchalarni shakllantirish muammosi 

ilmiy  asoslangan  metodik  tizimga  ega.  Ularning  asosiy  elementlari  maqsad, 

mazmun, metodlar, ishni tashkil etish shakl va usullari bir-biri bilan uzviy bog'liqdir. 

Ular orasidagi asosiy maqsad tasavvurni shakllantirishga qaratiladi. 

Matematik tushunchalarni shakllantirish  — inson ijodiy faoliyatining butun 

maqsadli  amalga  oshiriladigan  pedagogik  jarayonidir.  Uning  maqsadi-—bolalarni 

faqat  matematikani  bilishdan  emas,  balki  ularni  hayotga  tayyorlash,  o'zlarining 

hayotdagi o'rinlarini topa olishlariga yordam berishdan iborat. 

Bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirish fanining asosiy masalalari 

quyidagilardan iborat: 

— bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirish darajasi nuqtai nazaridan 

ikkinchi kichik, o'rta, katta va maktabga tayyorlov guruhlari uchun shartlar rejasini 

asoslash; 

—  matematik  tushunchalarni  riyojlantirish  maktab  matematikasini 

o'rganishga tayyorlashni mundarijalash; 

—  matematik  tushunchalarning  rivojlantirish  yo'llari  va  shartlarini  ishlab 

chiqish; 

— bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirishni ta'minlovchi metodik 

ko'rsatmalar berish. 

Gnedenko  o'z  ishlarida  matematik  qobiliyatlarning  ikki  darajasini  ajratib 

ko'rsatadi:  ,,Oddiy  o'rta  qobiliyat"  (ushbu  qobiliyat  boshlang'ich  maktab  kursini 

o'zlashtirish  uchun  zamin  bo'lgan)  va  ,,o'rtadan  yuqori  bo'lgan  qobiliyat",  ya'ni 

matematik bilimlarni osonlikcha egallashda masalalarning aql yechimini topishda 

namoyon bo'ladigan qobiliyatdir. 

Matematikani o'rgatishda u tarbiyaviy choralarga ushbu omillarni kiritadi: 

1) bolalarda o'qishga bo'lgan qiziqish, bilim va ko'nikmalarni shakllantirish; 

2) mashg'ulot jarayoniga bo'lgan mas'uliyatlilikni tushuntirish; 

---

41 

 

3) o'z kuchiga, qobiliyatiga bo'ladigan ishonchni tarbiyalash; 

4)  ,,Matematika  keyingi  bosqich  uchun  zamin"  ekanligiga  ishonchlilikni 

tarbiyalash. 

Matematik  tushunchalarni  shakllantirishda  S.  I.  Shvarsburd  quyidagi 

komponentlarni ajratadi: 

a) keng qamrovli tasvirlashni rivojlantirish; 

b) asosiyni tanlay bilish, abstrakt   fikrlashni bilish; 

d) aniq holatdan savolni matematik ifodalashga o'tishni bilish; 

e) tahlil qilishni, aniq holatlarga bo'lishni bilish; 

f) ilmiy xulosalarni aniq materialda ishlashni bilish; 

g) matematik masalani yechishda toqat qilishni bilish, deduktivfikrlash 

ko'nikmalarini hosil qilish; 

         h) yangi savollarni berish (qo'yish)ni bilish. 

Demak,  ilk  matematik  qobiliyatlar  shunday  insoniy  xususiyatlar  orqali 

ifodalanadiki,  ular  matematika  ilmida  yuqori  ijodiy  faoliyat  ko'rsatishga  imkon 

yaratadi. 

Bilim  va  ko'nikmalarni  o'rganuvchilarning  ko'pchiligi  bilish  bu  matematik 

masalada qo'yilgan maqsadga muvaffaqiyatli erishtiruvchi bilim va ko'nikmalarga 

asoslangan insoniy qobiliyatdir. 

,,Bilish"ning  ayni  shunday  ifodalanishi  ushbu  izlanishda  ko'rilmoqda. 

,,Ko'nikma"  bolaning  masalani  yechishdagi  shaxsiy  tajribasida  ifodalanuvchi 

faoliyat  deb  ko'riladi.  Bilimni  o'zlashtirish  hamda  bilim  va  ko'nikmalarning 

shakllanishi  o'rtasidagi  bog'lanish  bolalarning  bilimlariga  asoslangan  bilim  va 

ko'nikmalarni egallashda ko'riladi. Ushbu ko'nikma va bilimlar hisobida bolalarda 

yangi bilimlar, tushunchalar o'zlashtiriladi. 

I. A. Markushevich maktabgacha ta'lim oldida turgan asosiy vazifa bolalarda 

matematik  tushunchalarni  rivojlantirishdir  deydi.  I.  A.  Markushevich  bolalarda 

quyidagi ko'nikmalar hosil qilish uchun batafsil metodologik dasturni beradi: 

1) savolning mohiyatini aniqlash; 

2) aniq qo'yilgan savoldan sxemaga o'tish (sxemalashtirishni bilish); 

---

42 

 

3) berilgan farazlardan mantiqiy xulosalarni keltirish; 

4) berilgan savolni tahlil qilish; 

5)  nazariy  fikrlashdan  kelib  chiqqan  xulosalarni  aniq  savollarda  ishlatishni 

bilish; 

6) xulosalarni taqqoslash; 

 

7) shartlarning natijalariga bo'lgan ta'sirni baholash;  

8) olingan xulosalarni umumiylashtirib, yangi savollarni qo'yish. 

Yuqorida  keltirilgan  bilimlar  bolaning  ijodiy  fikrlashi  asosida  yotadi  va  bu 

bilimlarni bolalarda maktabga qadam qo'yguncha muntazam rivojlantirish lozimdir. 

Geometrik  tushunchalarni  rivojlantirishda  bolalarda  mustaqil  fikrlashni 

shakllantiruvchi boshqa bilim va ko'nikmalarni shakllantirish muhimdir. 

Bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirish bir qator shartlarga bog'liq: 

Birinchidan,  bola  oldin  egallagan  bilim  va  ko'nikmalarga  ega  bo'lishi 

muhimdir. 

Ikkinchidan,  matematik  tushunchalarning  mazmuni  ketmaketlikda  bo'lishi 

shartdir. 

Uchinchidan, bola matematik tushunchalarni o'zlashtirish jarayonini o'rganib, 

kelib chiqadigan xulosalarni bilishi shart. 

Ushbu  vazifalarning  bajarilishi  bolaning  bilim  hajmi  va  aqlining 

rivojlanganlik  darajasiga  bog'liq.  Shunir^  uchun  birinchi  bosqichda  pedagog 

(tarbiyachi)ga aqliy kuch va tirishqoqlikni ko'p talab qilmaydigan masalalarni taklif 

etish kerak. 

Bunda bola sodda matematik tushunchani o'zlashtirishi, keyin esa bora-bora 

bolaning  o'zi  mustaqil  ishlash  ko'nikmasini  hosil  qilgunicha  matematik 

tushunchalarni  rivojlantirib,  murakkablashtirish  kerak.  Matematik  tushunchani 

o'zlashtirish jarayonidan foydalanishning maqsadga muvofiqligi shu tushunchaning 

mazmuniga ham bog'liq. Har bir tushunchadagi ma'lumotlar matematik tushunchalar 

va g'oyalarning mantiqiy tugallangan doirasidir, bu esa tarbiyachi tomonidan faol 

o'zlashtirilgan, qaytadan ishlab chiqilib oxirigacha o'ylangan bo'lishi kerak. 

Shuni  alohida  qayd  qilish  kerakki,  agar  tanlangan  matematik  tushunchalar 

---

43 

 

tizimi  quyidagi  talablargajavob  bersa,  bunday  holda  tanlangan  har  bir  matematik 

tushunchalar tizimi va har bir matematik tushuncha tarbiyaviy-pedagogik yutuqqa 

ega bo'ladi: 

1. Har bir matematik tushunchada qanday maqsad ko'zda tutilgan? 

2.  Bu  matematik  tushunchaning  boshqa  matematik  tushunchaga  nisbatan 

zaruriyligi nimada? 

 

3. Nima uchun bu matematik tushuncha tanlangan va matematik tushunchalar 

tizimiga  kiritilgan?  Matematik  tushunchani  kiritish  bilan  qanday  tarbiyaviy-

pedagogik maqsad ko'zda tutilgan? 

4. Bordi-yu, matematik tushuncha bola uchun qiziqarli bo'lsa, uning javobi va 

og'zaki yechish usuli bolani o'ziga jalb qiladimi? 

5.  Berilgan  matematik  tushunchani  bolalar  mustaqil  qabul  qila  oladimi? 

Buning uchun u nimani bilishi, eslashi kerak? 

6.  Qiynalib  qolganda  unga  tarbiyachi  qanday  darajada  yordam  berishi 

mumkin? 

7.  Qo'yilgan  muammoni  yechish  davomida  bolalarning  qanday  yutuqlarga 

erishishini istaymiz? 

8.  Qo'yilgan  masalaning  o'zlashtirilgan  oldingi  va  keyingi  matematik 

tushuncha bilan qanday bog'liqligi bor? 

Bolalarda  matematik  tushunchalarni  shakllantirishda  ta'limning  didaktik 

tamoyillarini hisobga olish kerak. 

Matematik  tushunchalarni  rivojlantirish  va  uni  murakkablashtirish 

dialektikaning asosiy qonunlaridan biri bo'lgan inkorniinkor qonuni asosida qurilgan 

bo'lishi kerak. Bu qonunga ko'ra, bir muammoni boshqa bir muammoga almashtirish 

ular orasidagi aniq bog'lanishga asoslangan bo'lishi kerak. 

Keyingi va oldingi masalalar orasidagi qonuniy bog'lanish ularning ichki sifati 

birligidan  kelib  chiqadi.  Bu  sifatiy  birlik  har  bir  to'plam  masalalarning  qanday 

rnaqsad uchun tuzilish strukturasidan kelib chiqadi. 

Masalalar  yechishda  uddaburonlik  bilan  xulosalar  chiqara  olishi,  paydo 

bo'lgan  muammolarni  yechishning  yo'llarini  topa  bilishi  ham  zarur.  Masalalar 

---

44 

 

yechishda  pedagog  (tarbiyachi)larda  shakllangan  bilimdan  to'liq  foydalanishga 

imkoniyat  beradigan  eng  qulay  va  sodda  masalalarni  yechishdan  ishni  boshlash 

kutilgan natijalarga olib kelishi mumkin. 

Shuningdek,  bunday  ishlarni  amalga  oshirish  tanlangan  masalalarning 

mazmuniga,  ularning  turli-tumanligiga,  yechish  usullariga,  qolaversa, 

mashg'ulotning tashkil qilinishiga ham bog'liq bo'ladi. 

Maktabgacha  ta'limda  har  bir  mashg'ulot  tugallanadigan  maqsadni  o'zida 

mujassamlashtirgan  bo'lishi  kerak.  Mashg'ulot  yetarli  darajada  qoniqarli  va 

muvaffaqiyatli o'tishligi uchun tarbiyachi mashg'ulotning umumiy ta'lim, tarbiyaviy 

va  rivojlantiruvchi  maqsad  hamda  vazifasini,  uni  amalga  oshirish  usullarini  aniq 

tushungan 

va 

egallagan 

bo'lishi 

kerak. 

Mashg'ulotda 

masalalar 

yechish  jarayonida  har  bir  bola  uning  mustaqil  fikrlashini  rivojlantirishga  imkon 

beradigan matematik bilimlar tizimiga, maxsus va umumiy o'quv ko'nikma hamda 

malakalariga, rivojlanganlik va tarbiyalanganlik darajasiga erishgan bo'lishi kerak. 

Mashg'ulotning har bir maqsadi aniq bo'lib, bilimda aniq bir sifat o'zgarishni 

ko'zda tutgan bo'lishi kerak. Bolada masalalar yechish uchun tegishli ko'nikma va 

malakalari,  mantiqiy  hamda  ijodiy  fikrlash  faoliyati,  qolaversa,  unda  axloqiy 

tarbiyasi ham to'la shakllangan bo'lishi kerak. 

Tarbiyachi  savol  yordami  bilan  bolani  rag'batlantirishi,  mashg'ulotlarda 

inuammolijarayonlar  yaratish,  erkin  ijodiy  mashg'ulotlar  tashkil  qilishi  kerak.  Bu 

ishlarni amalga oshirishda quyidagi qator shartlarga rioya qilishi kerak va zarur: 

— tasodifiy ,,bo'shliqqa"  yo'l qo'ymaydigan mashg'ulotning borish tezligini 

saqlab turmoq; 

— ishning boshlanishiga qadar barcha tushuntirishlar, buyruq va ko'rsatmalar 

aniq qilingan bo'lishi zarur; 

— pedagog (tarbiyachi) o'z tushuntirishlarida bolalarning individual javoblari 

vaqtida bolalarning fikrlash faoliyatini doimiy ravishda faollashtirib borishi kerak; 

—  bolalarning  barchasi  ishlayotgan  paytda  ularni  ortiqcha  gaplar  bilan 

chalg'itmaslik, sinf xonada aylai.ib yurmaslik va ayrim guruh bolalariga beriladigan 

tanbehlar yuqori ovozda aytilmasligi kerak; 

---

45 

 

— ishning shakli va ko'rinishi har xil bo'lishligi; 

— muhokama qilinayotgan materialni tahlil qilishda har xil strategik usullarni 

tashkil qilshdan foydalanish; 

— maktabga tayyorlov guruhida ish tajribasi shuni tasdiqlaydiki, bir masalani 

turli usullar bilan og'zaki yechish bolalarning mantiqiy fikrlashini, uddaburonligini, 

tezda tiklay olishini, paydo bo'lgan bar xil muammolarni og'zaki bajarishning to'g'ri 

yo'lini topa bilishlik qobiliyatini yanada rivojlantiradi va shakllantiradi. 

Bu  esa  guruhda  bolalami  shartli  ravishda  ayrim  guruhlarga  bo'lish 

imkoniyatini beradi: 

1. Masalani yechish uchun aniq ko'rsatmalarga (teoremalar, tushunchalarning 

ta'riflari, qoidalar, qo'shimcha chizmalar) muhtoj bo'lgan bolalar guruhi; 

 

2. Masalani yechish uchun umumiy ko'rsatmalarga (mavzu, bo'lim, yechish 

usuli) muhtoj bo'lgan bolalar guruhi; 

3. Masalani yechish uchun ko'rsatmalarga muhtoj bo'lmagan bolalar guruhi. 

Bunday  turkum  masalalarni  asta-sekin  murakkablashtirib  borib,  pedagog 

(tarbiyachi)larda qator natijalarni tezroq olish qobiliyatini ishlab chiqish mumkin. 

Bunday  mazmundagi  ishlar  pedagog  (tarbiyachi)larda  matematikaga  bo'lgan 

qiziqishni  uyg'otadi,  kasb-hunarga  qiziqtiradi,  ularda  qiziqish  javobgarligini 

ta'minlaydi va hokazo. 

Giometrik figuralar haqidagi bilimlarni mustaxkamlash va aniqlash 

shuningdek,  bolalarni   kataklar  bo’yicha  o’lchashga  mashq  qildirish 

uchun  katakli  qog’ozda  kvadratlar  to’g’ri  to’rtburchaklar,  doiralar, 

ovallar chizish bo’yicha mashqlar o’tkaziladi.  

Giometrik  figuralar,  shuningdek,  sodda  shakldagi  buyumlar  

(bayroqchalar,  olxo’rilar,  olmalar   va  x.k.)  ning  rasmini  chizishga 

matematikadan 10-12 ta mashg’ulot ajratiladi. 

U yoki bu figura rasmini chizgandan, keyin, bolalar  ularni ikki yoki 

to’rt qismga bo’ladilar, bunda ular figuraning qarama-qarshi tomonlari 

yoki  burchaklarini  to’g’ri  chiziq  bilan  birlashtiradilar  va  nima  xosil 

bo’lganligini gapirib beradilar. 

---

46 

 

Bolalar  tarbiyachining  topshirig’iga  ko’ra,  xar  xil  yo’nalishda 

miqdorda  kataklarni  sanab,  nuqta  qo’yishlari  va  bu  nuqtalarni  o’zaro 

birlashtirib, u yoki bu figurani hosil qilishlari mumkin.  

Tayyorlov  guruhida  xar  xil  alomatlariga  ko’ra,  ya’ni   rangi  shakli 

kattaligi  va  miqdoriga  ko’ra  buyumlarni   guruxlarga  ajratishga  doir 

mashqlarga  keng  o’rin  beriladi.  Bolalarga  figuralarning  to’rtta-

beshtadan  xar  xil  ko’rinishlar  uch-to’rt  xil  rangda  ikkitadan 

beshtagacha  o’lchamlarda  beriladi.  Ular  bu  figuralarning  rangi  va 

o’lchamiga e’tibor bermay, o’lcham alomati bo’yicha guruhlandilar. 

Tarbiyachi  dastlab  bolalarga  figuralarning  belgilarini  aniqlashda 

yordam  beradi,  keyinchalik   esa,  ularning  o’zlari  figuralarning  qanday 

belgilari  bo’yicha  guruxlarga  bo’lish,  nechta  gurux  xosil  bo’lishi,  u 

yoki  bu  guruxga  nechta  figura  kirishi  kabi  masalalarni  mustaqil  xal 

qiladilar, ya’ni oldin ishlarni rejalashtirshadi, keyin  esa bajarishadi. 

Bolalar  figuralarni  guruhlashda  bitta  belgi  bo’yicha  mo’ljal  olib, 

boshqa belgilarga e’tibor bermaydilar. 

Guruhlashga doir mashqlar o’tkazganda bolalarning figura haqidagi 

bo’limlar  uni  sistemalashtirish  maqsadga  muvofiq.  Masalan,  oldin 

figuralarni  guruhga  ajratish,  so’ngra  yumaloq  figuralar  orasidan  doira 

va 

ovallarni, 

ko’p 

burchaklar 

orasidan 

to’rtburchaklar 

va 

uchburchaklarni  ajratish  kerak.  Nihoyat,  to’rtburchaklar  orasidan 

to’g’ri to’rtburchaklar va kvadratlarni topish kerak. 

Bolalar ayrim shakllar orasida bog’lanishlar o’rnatadilar. Figuralar  

juftyni  tanlashga  doir  maishklar  shu  maqsadga  xizmat  qiladi: 

uchburchaklar,  to’rtburchaklar  va  xk.  Har  xil  rang  va  o’lchamdagi, 

ammo  bir  xil  propordiyadagi  figuralar,  masalan,  teng   yonli 

uchburchaklar  juft  tashkil  qiladi.  Bolalar  xar  xil  proportsiyadagi  bir 

jinsli figuralarni taqqoslashadi. 

Bolalarga  mantiqiy  mashqlar  taklif  qilish  foydali,  masalan, 

«Topingchi,  qatorda  qaysi  figura  ortiqcha?»,  «Figuralarni  tanlashda 

---

47 

 

qanday  xato  qilishgan?»  (qator  qilib  qo’yilgan  1  ta  uchburchak  orasiga 

bitta  to’rtburchak  qo’yilgan  va  x.  k.),  «Qanday  figura  yetishmaydi?» 

(uch-to’rt  xil  o’lchamdagi  uchburchaklar,  ovallar,  to’rtburchaklar 

qatorlarga 

joylashtirilgan, 

xar 

qatorga 

buyumlar 

kattaliklari 

kichiklashib  boradigan  tartibda  joylashtirilgan,  bir  qatorda  bitta  figura 

qatnashmaydi). 

Bir  guruhdagi  figuralarning  ikkinchi  guruhdagi  figuralardan  farq 

qilish  alomatlarini  topishga  doir  masalalar  uchburchaklar,  to’rt 

burchaklar  va  boshqa  figuralar  haqidagi  tasavvurlarni  mustaxkamlash 

imkonini beradi. Doiralar va ovallar, uchburchaklar va to’rtburchakl a r  

tasvirlangan  juftlashgan  jadvallardan  foydalanish  m u m k i n .   Figuralar 

ikki-uch xil o’lchamda va rangda berilgan. 

Tayyorlov  guruhi  dasturida  geometrik  figuralar  ko’rinishini 

o’zgartirish,  bir  xil  figuralardan  boshqa  xil  figuralar  tuzish  nazarda 

tutilgan. 

Tarbiyachi bolalarga o’z ixtiyorlaridagi figuralarni qarashni, ularni 

shakl  bo’yicha  taqsimlash,  ular  qanday  ishlatilishini  va  qanday 

kattalikda  ekanini  aytishni  taklif  tsiladi.  So’ngra  esa,  qandaydir  ikki-

uchta  figura  olib,  ularni  birlashtirish  yo’li  bilan  qanday  yangi  figura 

tuzish  mumkinligni  o’ylab  ko’rishni  taklif  qiladi.  Bolalar  figuralarni 

tuzganlaridan  keyin,  randan  yangi  figuralar  xosil  bo’lganini  va  ular 

qanday figuralardan tuzilganligini gapirib berishni taklif qiladi. 

Bolalar  qismlardan  butun  figuralar  tuzib,  ikkita  yarimta,  4  ta  

yarimta, sakkizdan bir qismdan, doiraning to’rtdan biriga teng qismdan 

vaqtdan nechta doira tuzish mumkinligini faxmlaydilar. 

Maktab yoshidagi katta bolalar bilan ishlashda geometrik mazmunli 

qiziqarli  o’yin  va  mashqlar  kata  foyda  keltiradi.  Ular  matematik 

bilimlarga  qiziqishni  rivojlantiradi,  bolalarning   aqliy  qobiliyatlarining 

o’sishiga yordam beradi. 

Bolalar  topqirlikka  doir  masalalar,  «boshqotirgichlar»,  yasashga  

---

48 

 

doir masalalarni yechadilar, masalan, bir  figura yoniga ikkinchi figurani 

yasash yo’li bilan bolalar 7 ta cho’pdan ikkita kvadrat tuzadilar. U yoki 

bu  rasm  —  applikatsiyami  tuzishda   nechta  doira,  uchburchak,  to’g’ri 

to’rtburchakdan  foydalanilganini  aniqlashadi.  U  yoki  bu  rasm,  yoki 

naqsh  qanday  figuralardan  tuzilganini  aytadilar  (farqlaydilar),  ular 

nechta ekanini ko’radilar. 

«Tangram»  (geometrik  konstruktor)  o’yinida  murakkab  figuralar, 

ya’ni  «quyoncha»,  «Turnalar»,  «xo’rozcha»  va  boshqa  narsalarni 

bolalar yettita sodda figuralardan yasaydilar. 

Tarbiyachi bolalarni masalaning yechilish  yo’llarini ongli izlashga 

o’rgatadi,  ularga  o’ylab  ko’rish,  faxmlash,  so’zlab  berish,  so’ngra  o’z 

yechimini  tekshirishni  taklif  qiladi.  Masalan,  tarbiyachi   bunday  deydi: 

«Bu  figuraga  qarang,  u  bizga  nimani  eslatadi?  Xa,  bu  xuddi 

xo’rozchadek.  Bu   xo’rozni  «Tangram»  o’yinining  yettita  figurasidan 

tuzish kerak. Qarang, u qanday qismlardan iborat, xar qaysi qism qanday 

figuralardan tuzilgan, ular qanday kattalikda va qanday joylashgan. Siz 

«xo’rozcha»  fngurasini  qanday  tuzishingizni  gapirib  bering.  Agar 

dastlab  tarbiyachi  figuralarni  bolalar  bilan  birgalikda  qarasa, 

keyinchalik  ularga  taxlil  rejasini  beradi,  shundan  keyin  esa  ularni 

mustaqil taxlil qilishga o’rgatadi. 

Dastlabki  ikkita-uchta  figurani  (murakkab  figurani)  bolalar 

namunaga  qarab  tuzadilar,  namunada  xar  qaysi  figuraning  chegarasi 

aniq  belgilangan,  keyinroq  esa  figuraning  umumiy  konturi  tushirilgan 

namunaga amal qiladilar. 

Shundan  keyin  bolalar  qanday  buyumlarni  o’yinning  yettita 

figurasidan 

foydalanib, 

tasvirlash  

mumkinligini 

o’zlari  o’ylab 

topadilar. 

SHuni  esda  saqlash  muximki,  bolalarning   amaliy  xarakatlaridan 

oldin masala yechimining  borishini aqilli oddiygina o’ylab ko’rilsagina, 

o’yinlar qiziqarli bo’ladi. 

---

49 

 

Masalalar yechish jarayonida bolalarning to’g’ri tanlangan yechish 

yo’lidan  «Bo’lmadi,  o’ylab  ko’rchi,  boshqacha  qanday  qilish  mumkin, 

deb  voz  kechishga  o’rgatib,  ular  tafakkurini  rivojlantiradi.  Alo hida 

qiyinchiliklar bo’lgan xolda yechimning bir qismini aytib beradi, to’g’ri 

topilgan  yechimni   rag’batlaptiradi:  «Bu   cho’pni  sen  to’g’ri  olding, 

o’ylab ko’rchi, yana qaysi cho’pni olish kerak». 

Tarbiyachi  bolalarning  mustaqilliklarini  rivojlantiradi,  masalani 

o’zing  yechsang,  o’shanda  qiziqarli  bo’ladi,  deb  ularni  ishontiradi. 

Masalalarni  yechishga  bolalarning  kuchlari  yetadigan  bo’lishi  kerak, 

bo’lmasa, bolalarda ishtiyoq  yo’qoladi. Shu sababli qiziqarli  masalalar 

bolalarda 

dasturda 

nazarda 

tutilgan 

shakl 

haqidagi  bilimlarni 

o’zlashtirish  bo’lganlaridan  keyin,  shaklni  to’g’ri  aytibgina  qolmay, 

balki  uni  qayta  tiklay  oladigan,  shaklini  almashtira  oladigan,  xayotiy 

buyumlardan  o’zlariga  tanish  geometrik  figuralarni  topa  oladigan 

bo’lganlaridagina beriladi.