Boshlang‘ich sinflarda son so‘z turkumini zamonaviy metodlar asosida o‘qitish rizayeva Nafosat, Ibragimova Fazilat

---

BOSHLANG‘ICH SINFLARDA SON SO‘Z TURKUMINI ZAMONAVIY 
METODLAR ASOSIDA O‘QITISH 
Rizayeva Nafosat, Ibragimova Fazilat 
Jizzax davlat pedagogika instituti 
 
Annotatsiya.
Ushbu maqolada boshlang‘ich sinflarda son so‘z turkumini o‘qitishda 
zamonaviy metodlar asosida o‘qitilishi haqidagi fikrlar bayon qilingan. Ushbu maqolada 
qo‘llanilgan zamonaviy metodlar haqidagi nazariy ma’lumotlar berilmasdan, aynan son so‘z 
turkumining o‘qitishga qaratilganligi bilan dolzarbdir. 
Kalit so‘zlar: 
dastur, nazariyasiz, charxpalak, muammo, vaziyat, yo‘nalish, imlosi, 
grammatik, lugat, zahirasi, metodik. 
Аннотация.
В статье представлены идеи, основанные на современной методике 
обучения 
словесным 
рядам 
в 
начальной 
школе. 
Эта 
статья 
не 
дает 
теоретическойинформации об используемых современных методах, а скорее о том, что 
фраза «Имя числителное» имеет отношение к обучению.
Ключевые слова:
программа, без теории, колесо, проблема, ситуация, направление, 
орфография, грамматика, словарь, резерв, методическое.
Annotation.
This article presents ideas based on modern methods of teaching the part of 
speech 
«
the number
»
in primary school. This article does not provide theoretical information about 
the modern methods used, but rather the fact that the phrase 
«
The number
»
is relevant to teaching. 
Key words:
program, without theory, wheel, problem, situation, direction, spelling, 
grammar, dictionary, reserve, methodical. 
O‘zbek tilining so‘zlarga boyligi boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish 
darsliklarida qo‘llangan holatidan ham ma’lum. Son so‘z turkumi ustida olib 
borilgan lug‘aviy ishlar o‘quvchilarning mavzuga doir bilimlarini mustahkamlash, 
kengaytirish bilan birga, lug‘at zahirasini boyitishga xizmat qiladi.
Son ustida ishlash dastur talabiga ko‘ra 1-sinfdan boshlansa ham, uni o‘rganish 
jarayoni, metodik jihatdan 4 bosqichga bo‘linadi. Son boshlang‘ich ta’limda 
elementar nazariy tushunchalar asosida amaliy o‘rganiladi. Lekin 1-bosqichni to‘liq 
ma’noda sonni amaliy o‘rganish bosqichi deb nomlaymiz. Chunki bu bosqichda 

---

umuman nazariyasiz son ustida ishlanadi va bu 1-sinfning savod o‘rgatish va 1-
sinfning 2-yarmiga to‘g‘ri keladi.
1
Shuning uchun 
«
Son
»
haqidagi tushunchani to‘g‘ri shakllantirish uchun 
zamonaviy metodlarning o‘rni bag‘oyat kattadir.Bu mavzuni yoritish jarayonida 
ko‘z oldimga bir qancha metodlar gavdalandi va men qaysi biri o‘qitish jarayonida 
samaraliroq degan maqsad bilan zamonaviy metodlarning bir qancha turlari bilan 
tanishib chiqib, ushbu maqolaqni yozishga kirishdim. Boshlang‘ich sinflarda Son 
so‘z turkumini o‘qitishda 
«
Charxpalak
»
, 
«
Aqliy hujum
»
, 
«
Muammoli vaziyat
»
, 
«
Zig-Zag
»
, 
«
FSMU
»
metodlarini qo‘llashni to‘g‘ri deb bildim. 
«
FSMU
»
metodi asosida son tushunchasini to‘g‘ri shakllantirish ustida ishlash 
jarayoni 3-sinf o‘quvchilariga mosligi bilan xarakterlidir. 
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida kichik guruhlar bilan ishlash samarali 
natijalarni berib,o‘quvchilarni faollashtirishga yordam beradi. 
Har 
bir 
kichik 
guruhlarda 
muammoli 
vaziyat 
asosida 
savollar 
tuziladi.Savollardagi asosiy mazmun darslikdagi bosqichlar asosida berib boriladi. 
Shuni unutmasligimiz kerakki, Boshlang‘ich ta’limda son uch yo‘nalishda 
o‘rganiladi: 
1. Sonlarning talaffuzi va ma’nosi ustida ishlash. 
2. Sonning grammatik shakllari ustida ishlash. 
3. Sonlarning imlosi ustida ishlash.
2
Bu metodlar son yuzasidan beriladigan tushunchalarning mohiyatiga, 
o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasiga bog‘liq holda tanlanishi ham muhimdir. 
Son so‘z turkumining o‘qitish jarayonidagi uch yo‘nalish asosida har bir 
guruhga quyidagi muammo orqali mavzu bo‘yicha fikrlari so‘raladi. Birinchi 
guruhga Sonlarning talaffuzi va ma’nosi ustida ishlash qanday tartibda bo‘lish 
kerakligi so‘raladi. Ikkinchi guruhga Sonning grammatik shakllari ustida ishlash 
haqidagi fikrlari so‘rab o‘tiladi. Uchinchi guruhga esa Sonlarning imlosi ustida 
ishlash haqidagi fikrlari so‘raladi. Har bir fikrlar o‘qituvchi boshchiligida 
1
Qosimova K. va boshqalar Ona tili o‘qitish metodikasi. Toshkent 2009 y ”Nosir”n , 261- b 
2
Qosimova K. va boshqalar Ona tili o‘qitish metodikasi. Toshkent 2009 y ”Nosir”n , 261- b 

---

rag‘batlantirib boriladi. Ikkinchi bosqichda shu metod bo‘yicha sabab keltiriladi. 
Sabab jarayonida o‘qituvchi kichik guruhlar uchun bir xil muammo taqdim qiladi. 
Kishilar bir-biri bilan muloqot qilganida soating nechchi bo‘ldi? deb so‘rashadi. 
Soatdagi raqamlarni so‘raganimizda biz aynan shu so‘roqni beramiz. Ushbu 
so‘roqni tog‘ri beramizmi. Sababi nimadaligi o‘quvchilardan so‘raladi va o‘qituvchi 
ushbu muammoli vaziyatga to‘g‘ri baho beradi. Uchinchi muammoli vaziyat uchun 
topishmoqlar, maqollar, ertaklardan son so‘z turkumiga tegishli misollar aytilishi 
so‘raladi.
Har bir grammatik mavzu bir necha darsda o‘rganiladi. Shuning o‘ziyoq 
o‘qituvchilardan har bir darsda o‘rganiladigan grammatik material tabiatidan kelib 
chiqib metod, usul va ish turlarini belgilab olishni, taqozo etadi. Umumlashtirish 
bosqichida o‘quvchilar mavzu bo‘yicha fikrlardan umumiy xulosalarni berishadi .

Sonning sanoq va tartib ma’nolarini bildirishini;Son nechta?, qancha?, 
nechanchi? so‘roqlariga javob bo‘lishini; Son otga bog‘lanib kelishini; Son gapda 
ikkinchi darajali bo‘lak vazifasida kelishini; Sonlarni imlo jihatdan to‘g‘ri yozishni; 
Og‘zaki va yozma nutqda sonlardan to‘g‘ri va o‘rinli foydalana olishni; Sonlarga 
shakldosh so‘zlar topishni; Matndagi sonlarni boshqa miqdor bildiruvchi so‘zlar 
bilan almashtirishni bilishga e’tibor qaratiladi. Umumlashtirish ba’zan o‘quvchilar 
tomonidan, ba’zan o‘qituvchi tomonidan shakllantiriladi. Uzoq muddatli tahlil va
tushuntirishdan so‘ng xulosani ko‘pincha o‘quvchilar shakllantiradi, yasaydi. Bu 
mavzuda o‘qituvchi quyidagicha umumlashtiradi: 
«
Nechta?, qancha? so‘rog‘iga 
javob bo‘lgan so‘zlar sanoqni, nechanchi? so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘zlar tartibni 
bildiradi
»
. 
«
Charxpalak
»
metodi asosida Son tushunchasi ustida quyidagi tartibda ishlar
amalga oshiriladi: 
Charxpalak metodi o‘tilgan mavzu bo‘yicha bilimlarini mustahkamlash yoki 
tekshirish hamda bir-birini baholash imkonini beruvchi metod bo‘lib,bu mavzuni 
o‘qitishda o‘quvchilar aylana stol atrofida o‘tirishib, har bir guruhning ishtirokchisi 
raqamlanadi.Uchta guruhga bir xil konvertlarga solingan savollar beriladi. Savollar 
quyidagicha tuzilgan bo‘lishi shart.
1. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zga so‘roq bering, nimani bildirishini ayting. 

---

2. Sanoq (yoki tartib) bildirgan so‘zlarni nechta?, qancha? (nechanchi?) 
so‘roqlari yordamida aniqlang. 
3. Sanoq bildirgan so‘zlarni so‘roqlar yordamida aniqlang. 
4. Nuqtalar o‘rniga so‘roqlarga mos so‘z qo‘yib o‘qing. 
5. Rasm asosida (matnni qayta hikoyalash asosida bog‘lanishli nutq tuzing. 
Unda sanoq, tartib bildiruvchi so‘zlardan foydalaning. Shu tariqa 
«
Charxpalak
» 
metodi asosida o‘quvchilarning olgan bilimlari mustahkamlanadi.
Barcha 
metodlarning muvaffaqiyati o‘qituvchining ishlab chiqqan savol-topshiriqlari 
mazmuni va tizimiga bog‘liqdir. Yo‘l-yo‘lakay duch kelgan savollar bilan kichik 
yoshdagi o‘quvchining anglash faoliyatini ishga solish kutilgan natijani bermaydi. 
Bu metodlarning samarasi o‘qituvchining savol-topshiriqlari mazmuni 
grammatik hodisaning muhim tomonlariga yo‘naltirilganligiga, izchilligiga, 
faoliyatni tashkil etish shakllariga, o‘quv vositalari (darslik, turli xarakterdagi 
lug‘atlar, rasm, jadvallar, texnik vositalar)ga ham bog‘liq bo‘ladi.
O‘quvchilar 
o‘qituvchining topshirig‘i bilan bu metodlarni qo‘llagan holda topshiriqni og‘zaki 
yoki yozma shaklda bajaradilar. Topshiriq qiyin va ko‘p vaqtni olmasligi, 
o‘quvchilar kuchi yetadigan qilib, muayyan vaqt ichida bajarishga mo‘ljallangan 
bo‘lishi kerak. Bilimlarni bayon qilish o‘quvchilarning ijodiy imkoniyatlarini 
kengaytirishga, noma’lumini izlab topish jarayonida o‘zligini namoyon etishga 
imkon beradi.
Son 
s
o‘z turkumini o‘rganishdagi asosiy vazifa o‘quvchilarning
og‘zaki va 
yozma nutqini o‘stirish, lug‘atini yangi sonlar bilan boyitish, o‘quvchilar shu 
vaqtgacha foydalanib kelayotgan
so‘zlarning ma’nosini aniq tushunishiga erishish, 
bog‘lanishli nutqda u yoki bu so‘zdan o‘rinli foydalanish malakasini o‘stirish 
hisoblanadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun son so‘z turkumini 
o‘rganish jarayonida sinonim, antonimlar (terminlar berilmaydi) ustida muntazam 
ish olib boriladi, o‘quvchilar ko‘p ma’noli so‘zlar, ularning o‘z va ko‘chma 
ma’noda ishlatilishi bilan tanishtiriladi. Bunda ta’limni o‘quvchilarning shaxsiy 
tajribalari, bevosita ko‘rganlari, radiodan eshitganlari, kitobdan bilib olganlari bilan 
bog‘lash muhim ahamiyatga ega. 

---

O‘quvchilarda kuzatish, muhim narsalarni sezish ko‘nikmalarini shakllantirish, 
atrof-muhit haqidagi bilimlarini boyitish bilan bir vaqtda ularning nutqini o‘stirish 
vazifasi ham amalga oshiriladi. 
Shunday qilib, son tushunchani o‘zlashtirishga yordam beradigan asosiy 
metodik shartlar o‘quvchilarning aqliy faoliyatini faollashtirish, ularni yangi bilim 
olish uchun qiziqtirish, o‘quvchilarning nutqiy tajribasiga tayanish, bilimlarning 
tizimliligi, o‘quvchilarda til birliklariga lingvistik munosabatni shakllantirish ustida 
maqsadga muvofiq ishlash hisoblanadi.
O‘qituvchi son haqidagi tushunchalarni 
shakllantirish jarayonini boshqarishi, o‘quvchilar aqliy faoliyatini to‘g‘ri tashkil 
etish uchun zamonaviy metodlar nimaligini bilib olishi va jarayonining 
xususiyatlarini, son tushunchasini o‘zlashtirish qanday sharoitda natijaliroq 
bo‘lishini ko‘z oldiga aniq keltirishi lozim. 
Xulosa o‘rnida Abdibek Sheroziyning quyidagi fikrlarini keltirishimiz 
mumkin: 
«
Agar inson ilm nuri bilan o‘z yo‘lini yoritmasa, zulmat va nodonlik 
ko‘chasida qoladi. Kishi qalbining nuri ilm va ma’rifat bilan baquvvat bo‘ladi. 
Insoniyatning qadri ilm bilan hosil bo‘ladi. Ilmdan hali hech kim zarar ko‘rgan emas. 
Ilmni egallab olish esa bir san’atdir.Dunyoda qanday yovuzlik sodir bo‘lgan 
bo‘lsa,ularning hammasi nodonlik orqali kelib chiqqan. Eng zo‘r halokat nodonlik, 
insoniylikni bitiruvchi ham nodonlikdur.Yaxshi tahsil ko‘rgan va ilm nuri bilan 
xulqni yaxshilagan ayol har yerda izzat topadi. Ilm-ayol uchun ziynat. Aqlini 
nodonlikdan qutqargan har bir ayol nomus, izzat ayollik qadrini tushunib yetadi. 
Bunday ayol hech bir ishda adashmaydi. Ilmsiz ayol esa,bola tarbiyalashda turli 
xatolarga yo‘l qo‘yadi
»
. 
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 
1. Qosimova K. va boshqalar Ona tili o‘qitish metodikasi. Toshkent: “Nosir” 
nashriyoti. 2009y. B 261. 
2. G‘afforova T. G‘ulomova X. 1-sinfda ona tili darslari. Toshkent: Taffakur, 
2007y.
3. G‘ulomova X. Yo‘ldosheva Sh. Shermatova U. 4-sinfda ona tili darslari. 
Toshkent: O‘qituvchi, 2004y 

---

4. G‘ulomov A. Qodirov B. Ona tili o‘qitish metodikasi. Toshkent: O‘qituvchi, 
1998y.