Boshlang‘ich sinflarda jarangli va jarangsiz undoshlarni o‘rgatish mamirova Farangiz, Yo’ldoshev Farhod

Tovush va Fonema 

---

Og‘zaki nutqning tovush tizimini o‘rganadigan tilshunoslik bo‘limi fonetika 
(yunoncha-phone “tovush”degani)deyiladi. O‘pkadan chiqayotgan havoning
tovush paychalariga urilib, og‘iz va burun boshlig‘iga o‘tishidan nutq tovushlari 
paydo bo‘ladi. Nutq jaroyonida real talaffuz qilingan, qulog‘imiz bilan eshitgan eg 
kichik va boshqa mayda bo‘lakka bo‘linmaydigan nutq parchasi tovush deyiladi. 
Biz tovushlarni aytamiz va eshitamiz. 
Tilshunoslik fanida tovush va fonema tushunchalari bir biridan farqlanadi. 
Bevosita kuzatishda bir nechta tovushlar orqali talaffuz qilinuvchi so’z va 
uning ma‘noli birliklarini shakllantirish, farqlash vazifasini bajarishga xoslangan 
ketma-ketlik jihatdan boshqa mayda bo’lakka bo‘linmaydigan eng kichik til birligi 
fonemadir. 
Nutqimiz ikki yo‘l bilan amalga oshiriladi: og‘zaki va yozma nutq. Tovushlar 
zanjiri asosida bayon qilingan nutq og‘zaki nutq deyiladi. Harflar ketma-ketligi 
asosida bayon qilingan nutq esa yozma nutq sanaladi. Yozma nutqning harflar 
tizimini grafika
 
deyiladi.
Undosh tovushlar va ularning tasnifi 
Talaffuz qilinayotganda o‘pkadan chiqayotgan havo oqimi ma’lum to‘siqqa 
uchraydigan, shovqin ishtirok etadigan va bo‘g‘in hosil qilolmaydigan fonemalar 
undosh fonemalar deyiladi. O‘zbek tilida 23 ta undosh harf, 24 ta undosh tovush 
bor. 
 
Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra 2 xildir. 
1.Jarangli undoshlar 
2.Jarangsiz undoshlar 
Mashg‘ulot jarayonida jarangli va jarangsiz undosh ajratishni o‘rgatish, 
shunday so‘zlarga duch kelganda ularni ajratishni o‘rgatish talaffuzi bilan 
farqlanishi, eshitgani bilan yozilishi farqlanadi.
1)Jarangli undoshlar: b,v,g,d,z,j,g‘,j,y,m,ng,n,l,r. 
2)Jarangsizlar:p,f,k,t,s,ch,q,sh,x,h. 
Bu undoshlar jufti bilan o‘rganish eng onsonidir (8ta). Jarangli va jarangsiz 
undoshlarning 8ta jufti bori mavjud. Ular quyidagilar [3]. 

---

Jarangli: 
b 
v 
g 
d 
z 
j 
g‘ 
j 
Jarangsiz: 
p 
f 
k 
t 
S 
ch 
q 
sh 
Jarangli va jarangsiz undoshlarni jufti bilan yodlatish bolalarda ularni 
ajratib olish ko‘nikmalarini shakllanishiga yordam beradi. O‘qituvchidan katta 
mahorat talab etadi . 
1-sinf Ona tili va O‘qish savodxonligi kitobining ”Sog‘ tanda sog‘lom aql” 
bo‘limida 3-mashq orqali mustahkamlangan. 3-mashq. Audioni tinglash davomida 
so‘zlarni yozing. Aytilishi va yozilishi har xil bo‘lgan tovushlarni tagiga chizing 
[4]. 
Ko‘b-ko‘p, daromat-daromad, qant-qand, oftop-oftob, mikrop-mikrob. 
Ushbu mashq orqali b-p, t-d jarangli va jarangsiz undoshlar farqlangan. Aytilishi 
va yozilishi, farqlanishi