Boshlang’ich sinflar uchun matematikadan kompyuterli ijodiy topshiriqlar tizimini yaratish

 

2.3. Boshlang’ich sinf matematika ta’limida kompyuterli ijodiy topshiriqlarni 

tadbiq etish metodikasi 

To’rtinchi 

sinf 

matematika 

darsligi 

(mualliflar: 

N.U.Bikboyeva, 

K.M.Girfonova,  E.Yangiboyeva)  ni  tahlil  qilganimizda  biluv  topshiriqlarining 

salmog’i  nihoyatta  oz  ekanini  guvohi  bo’ldik.  Darslikda  jami  1059  ta  o’quv 

topshiriqlari bo’lib, shulardan biluv topshiriqlari 115 ni tashkil etadi. Bu 10,8% ni 

---

 

56 

tashkil  etadi.  Bunday  olib  qaraganda  darslikda  o’quvchilar  tomonidan  misol  va 

masalalar  tuzish,  tenglama,  ifoda,  tengsizlik  tuzishga  oid,  geometrik  mazmundagi 

masala-topshiriqlar  boshqa  ko’rinishdagi  biluv  topshiriqlari  ichida  nisbatan 

darslikda  ko’proq  keltirilgan.  Ammo  nostandart  yechim  yo’liga  ega  bo’lgan 

topshiriqlar,  muammoli  masala  topshiriqlar,  shartida  yetishmovchi  va  ortiqcha 

bo’lgan  masala-topshiriqlar  salohiyati  nihoyatda  oz.  Bunday  ko’rinishdagi 

topshiriqlarda bitta yoki ikkita topiladi xolos. 

Darslikda keltirilgan, shuningdek 4-sinf o’quvchilari bilan yechiladigan ayrim 

biluv topshiriqlari ustida ishlash metodikasini keltiramiz. 

1-topshiriq. Rasmda keltirilgan shakllarni nomini ayting. 

 

 

   

 

   

 

Bu shaklda nechta uchburchak va nechta to’rtburchak bor? 

O’quvchilar  bu  topshiriqni  bajara  turib,  dastlab  geometrik  figuralarni 

eslashadi,  uchburchak,  to’rtburchaklarni  ajrata  bilishlari,  to’g’ri  shakllar  ichidan 

ularni ajrata bilishlari, ularni harflar yordamida belgilab olishlari, o’quv bilimlariga 

ega bo’lishlari kerak. 

2-topshiriq.  1) 3,0,8 raqamlaridan foydalanib quyidagi sonlarni tuzing? 

A) 

3 ta bir xonali son 

B) 

4 ta ikki xonali son 

C) 

4 ta to’rt xonali son 

2. Bu sonning har birida 3 raqami nimani bildiradi? 

Ushbu  topshiriq  kombinatorik  ko’rinishidagi  masala  bo’lib  o’quvchidan 

berilgan sonlardan turli xonali, turlicha sonlarni tuzish talab qiladi. Shu topshiriqqa 

o’xshash. 3,7,8 raqamlaridan 6 ta uch xonali son tuzish (sonlarni tuzishda raqamlar 

takrorlanmasin)  tuzilgan  sonlardan  eng  katta  va  eng  kichik  sonlarni  ayirmasini 

toping. Eng katta sonda 8 raqami nimani bildiradi? Eng kichik sonda-chi? 3 raqami 

3 o’nlikni bildiradigan hamma sonlarni tagiga chizing. 

---

 

57 

Bu  topshiriq  tarkibida  bir  necha  topshiriqlar  mujassamlangan.  Dastlab 

o’quvchi berilgan raqamlardan foydalanib 6 ta uch xonali sonni tuzadi. Bular: 378, 

387, 873, 837, 783, 738. Sonda shular ichidan eng kattasi 873 ni hamda eng kichik 

son  378  sonlarini  ajratadi.  Keyin  bu  sonlar  ayirmasini  topadi.  Bu  albatta  biluv 

topshirig’i  o’quvchi  tafakkuriga  yo’naltirilgan  topshiriqdir.  Undan  o’quvchi  eng 

katta sonda (873) 8 soni yuzlar xonasidagi raqam ekanini o’quvchining uch xonali 

sonning  yuzlar,  o’nlar,  birlar  xonali  bilishlariga  doir  bilimlari  takrorlanadi.  3 

raqami  o’nlikni  bildiradigan  837  hamda  738  sonlari  bo’lib,  bu  yerda  ham 

o’quvchini o’nlar xonasini bilishda oid bilimlarini esga olgan holda yozadi. 

4-topshiriq  nuqtalar o’rniga amal belgilari +  -  *  :  ni shunday qo’yingki, 

tengliklar  to’g’ri bo’lsin. 

350

⎕7=700⎕650 

370

⎕80=9⎕50 

66

⎕6=3⎕8 

60

⎕8=900⎕420 

Ushbu biluv topshiriqlarini bajarish orqali o’quvchida mantiqiy fikr  yuritish, 

mustaqil  fikrlash  qobilyatini    rivjlantiradi.Bu  topshiriqni  bajarishda  o’quvchini 

tarbiyaga  yo’naltirish  va  o’qishga  oid  avtomatizmga  aylangan  ko’nikmalar,  2-3-

xonali  sonlar  ustida  arifmetik  amllarni  bajarish  yuzasidan  egallagan  bilim  va 

malakalari kerak bo’ladi.Misol tariqasida shu topshiriqning 3-sini bajarish bo’yicha 

o’quvchi  fikr  yuritishini  izohlaylik.  “Tenglikni  chap  tomonida  turgan  66  va  6 

sonlari orasida qanday amalni qo’ysagina tenglikni o’ng tamonida turuvchi 3 va 8 

orasida qo’yilgan aml natijasini bersa”. 66 ni va 6 ga bo’lingan natija 3 va 8 sonlar 

orasida qo’shish amalini qo’shish natijasida sonlar qiymati teng bo’ladi. Demak, 

66:6=3+8  tenglik hosil bo’ladi. 

Berilgan  masalani    turli  usullarda  yechishga  doir  topshiriqlar  ham  biluv 

xarakteridagi  topshiriqlardir.  Quyidagi  masalani  turli  yechim  variantlarini  keltirib 

sharhlaymiz. 

---

 

58 

5-topshiriq  (masala).  Reja  bo’yicha  fabrika  350  ta  paltoni  10  kunda  tikishi 

kerak  edi.  Fabrika  ishchilari  kuniga  rejadagidan  2ta  ortiq  palto  tikish  bilan  reja 

topshiriqlarini ortig’i bilan bajardilar. 10 kunda fabrika nechta palto tikkan? 

O’quvchilar masalaning qisqa shartini quyidagicha tuzushlari mumkin 

1- variant(jadval ko’rinishida) 

 

1kunda 

Kunlar soni 

Paltolar soni 

Tikish kerak 

? 

10 

350 

Tikildi 

?,2ta ortiq 

10 

? 

 

2-variant(qisqa yozuv ko’rinishida) 

Tikish kerak -  10 kunda 350 ta palto 

Tikildi  -  10 kunda, kuniga 2tadan ortiq,? ta palto 

Masalani    muhokama  qilib  o’quvchilar  yechimini  turli  ko’rinishlarini 

keltirishlari mumkin. 

1-variant yechish usuli. 

1)350:10=35 (ta palto) – 1kunda normada tikilgan paltolar soni 

2)35+2=37 (ta palto ) – 1 kunda normadan tashqari tikilgan paltolar soni 

3)37*10=370(ta palto) -  10 kunda tikilgan paltolar soni 

Javob :370ta palto  

To’rtinchi  sinf  o’quvchilari  bilan  yechiladigan  quyidagi  masala  ham  turli 

yechim variantlarini topishga qaratilgan.  

6-topshiriq.    Masala.  Mototsiklchi  4soatda  240  kmmasofani  bosib  o’tdi.Agar 

mototsiklchi tezligi 8km(soatiga orttirilsa,u shu vaqt ichida qancha masofani bosib 

o’tadi? Moyotsiklchi shu vaqat ichida nacha kilometr ortiq yo’lni bosib o’tadi. 

Ushbu masala harakatga doir masala bo’lib, o’quvchilar uning qisqa shartini  

chizma  yoki jadvalda berishni bilishadi.Masala qisqa sharti jadvalda berilsa uning 

muhokamasi shuncha xos, chizmada berilsa,  shuncha mos o’tkaziladi. 

Masalaning qisqa shartini jadval orqali ifodalaymiz 

 

 

---

 

59 

 

Tezlik 

Vaqt 

Masofa 

Dastlabki 

? 

4 soat 

240 km 

Keyingi 

?, 8km (soat otiq) 

4 soat 

?, ortiq 

 

Ushbu  shartga  ko’ra  masala  muhokamasini  quyidagi  tarrtibda  o’tkazish 

mumkin 

 

- Mototsiklchi  4 soatda 240 km masofani o’tgan bo’lsa,uning tezligini topsa 

bo’ladimi?(ha) 

 

- Qanday qilib?(240ni 4ga bo’lish) 

 

-  Mototsiklchi  tezligi  8km  ̸  soatga  oshganini  bilgan  holda  uning  qaytish 

tezligini topsa bo’ladimi? (ha) 

 

- Qanday qilib ? ((240:4)ga 8ni qo’shib ) 

 

- Endi masala savoliga javob bersa bo’ladimi?(ha ) 

 

- Qanday qilib? (mototsiklchining qaytish tezligini 4ga ko’paytirib) 

 

-  Mototsiklchining  shu  vaqt  ichida  qancha  ortiqcha  yo’l  yurganini  topsa 

bo’ladimi?(ha) 

 

- Qanday qilib?(mototsiklchining qaytish tezligi bilan 4 soatda bosib o’tgan 

yo’lidan 240km ni ayirib) 

 

- Demak masalalarni oxirgi javobiga kelguncha qaysi amallar bilan masalani 

yechar ekanmiz (1-ish bo’lish, 2-ish qo’shish, 3-ish ko’paytirish, 4-ish ayirish) 

Masala yechimi quyidagicha bo’ladi: 

1) 240:4=60(km/soat) – mototsiklchining dastlabki tezligi 

2) 60+8=68(km/soat) – mototsiklchining qaytish tezligi 

3)68*4=272(km) – mototsiklchining qaytish tezlik bilan 4soatda o’tish yo’li 

4)272-240=32(km) – mototsiklchining  ortiga yurgan yo’li 

Javob:272 km, 32 km 

Endi  shu  masalani  4-sinf  o’quvchilariga  mustaqil  fikrlab,  mototsiklchining 

shu vaqt ichida qancha ortiqcha yo’ yirganligini boshqa usul bilan toppish so’ralsa, 

sinf  o’quvchilari  orasida  uning  ratsional  yechimi  yo’qligini  yopadigan  o’quvchi 

chiqib qoladi. 

---

 

60 

Buning  uchun  masala  qisqa  shartini  grafik  usulda  berib  yechimini  izlash 

yaxshi samara beradi. 

Masalani  ushbu  yechimi  yuzasidan  quyidagicha  mulohaza  yuritiladi.  Agar 

mototsiklchi har soatiga 8km ortiqcha yurgan bo’lsa, u 4soatda (8*4) km ortiqcha 

yo’l yurgan bo’ladi. Demak masalaning oxirgi savoliga  

8*4=32(km) deb 1 ish bilan javob topiladi. 

Bu albatta ratsional yechim usulidir. 

Masalaning  “Mototsiklchining  keying  tezligi  bilan  bo’lib  o’tgan  masofani 

topish”ga oid savoliga esa 240 kmga 32 km ni qo’shib topamiz: 

240+32=272(km) 

Shunday qilib 2-usulda masala muhokama qilib yechishda masala yechimidan 

ishlar soni 2 ta kamayadi. Bu o’quvchining mantiqiy fikrlashini o’stiradi. 

Ko’p  yechimli  masala  topshiriqlar  hali  biluv  topshiriqlarining  bir 

ko’rinishidir.  4-sinf  matematika  darslarida  ko’p  yechimli  masala  topshiriqlarini 

bajarilishi  o’quvchining tafakkurini o’stiradi,mantiqiy fikrlash, mustaqilligi o’sadi. 

Sunday topshiriqlardan  quyidagilarni keltiramiz: 

7-topshiriq.  Perimetri  32  sm  ga  teng  kvadrat  chizing.    Shunday  perimetrli 

to’g’ri to’rtburchak chiz. 

Ushbu  topshiriq  o’quvchilarga    havola  qilinganda  masalaning  turli  yechim 

variantlari o’quvchilar tomonidan bajarilganini ko’rish mumkin.