Boshlang’ich sinfda kelishik qo`shimchalari bilan turlanishi reja: Kirish

-lanchi'(la-\nchi'),-lanchi(la-\nchi) affiksi sanoq sonlarning qattiq, yumshoqligiga ko’ra qo’shilib, tartib sonlar hosil qilgan, bu affiks bilan tartib son hosil qilish Alisher Navoiyning «Mahbubul qulub» asarida uchraydi, XVII asrdan boshlab -lanchi', -lanchi affiksi orqali tartib son hosil qilish kengaygan : alti'lanchi' fasl (Nav.MK) sekizlanchi fasl (Nav.MK), yetilanchi arqada (SH. tar.), beshlanchi og’li' (SH. tar).
Avval so’zi birinchi tartib soni ma'nosida qo’llangan:
Ul avval qi'ldi'' Gul vasfi'ni' ag’az (Lutf.), Avval ayag’i'g’a tyshyb past bol (Xo’jandiy).
Qadimgi turkiy yozma manbalarida tartib sonlar
-nch\i'nch\inch\ynch hamda –nti\nti\ndi\ndi affiksi variantlari orqali ifodalangan;
-nti\ndi formasi ikki soniga qo’shilgan. Birinchi tartib soni o’rnida ilk, ilki so’zi ham qo'llangan.
«Devonu lug’otit turk» yozma obidasida tartib sonlar asosan-nch\i'nch\inch\ynch\ynch hamda -ndi affikslari bilan ifodalangan.
Jamlovchi sonlar. Jamlovchi sonlar o’ziga xos xususiyatlarga ega, shuningdek, jamlovchi sonlarda umumturkiy tillarga xos belgilar ham mavjud. Jamlovchi sonlar sanoqsonlarga –av\av\\la\\ala\\avla\\avlan ba'zan -lay\lay, -ag’u\\egy affikslari qo’shilishi orqali ifodalangan.
-ag’u\ag’y affiksi orqali jamlovchi sonlar hosil qilish XIV asr yodgorliklarida faolroqdir : Ular yetegy, men yalg’uz (Rabg’.), ...uchagysi tyn sari'g’a bardi'lar .
-av\av affiksi orqali jamlovchi sonlar yasalishi XV-XIX asrlar yozma obidalarida xarakterli bo’lgan: ikav (Nav.SS); uchav (Nav.FSH); cherikda bir ik av (SHN); Harut ila Marut i k e v (Furq).
-lay(-lagy\layu\lay) affiksi «Sab'ai sayyor», «Boburnoma» asarlarida ayrim o’rinlarda iki soniga qo’shilib, jamlovchi sonlar yasagan: Beriban ul nuqudni' i k al a y
XULOSA
Kelishik kategoriyasi otning o'ziga xos grammatik xususiyatlaridan biri sanaladi.
Ot (yoki) otlangan so'zning boshqa so'zlarga bo'lgan sintaktik munosabatini ko'rsatuvchi ma'nolari va bu ma'nolarni ifodalovchi shakllar yig'indisiga kelishik kategoriyasi deyiladi. Kelishik kategoriyasi oltita grammatik ma'no va uni ifoda etuvchi shakllarini o'z ichiga oladi. Bularga bosh kelishik, qaratqich kelishik, tushum kelishik, jo'nalish, o'rin-payt kelishigi, chiqish kelishik ma'nolari kiradi. Har bir kelishikning o'ziga xos qo'shimchalari mavjud. Otlardagi kelishik qo'shimchalari turlovchi qo'shimchalar deb yuritiladi. Otning kelishik qo'shimchalarini olib o'zgarishiga esa turlanish deyiladi. Kelishik qo'shimchalari quyidagilar: -ning, -ni, -ga (-ka, qa), -da, -dan.
Kelishik qo'shimchasi yo'q holat bosh kelishik bo'lib, bunday shaklidagi ot ko'pincha boshqa so'zni o'ziga tobelaydi. Qaratqich, tushum, jo'nalish, o'rin-payt, chiqish kelishigi shaklidagi ot gapdagi boshqa so'zlarga grammatik jihatdan tobe bo'ladi.