Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutqiy xatolari va ularning sabablari alijonova Malikaxon G‘ayratjon qizi Farg‘ona davlat universiteti I bosqich magistranti annotatsiya

BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINING NUTQIY XATOLARI VA ULARNING SABABLARI
Alijonova Malikaxon G‘ayratjon qizi Farg‘ona davlat universiteti I bosqich magistranti
ANNOTATSIYA
Ta’lim jarayonida kuzatiladigan qiyinchiliklardan biri o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqidagi kamchiliklarni bartaraf etish masalasidir. Bu o‘qituvchidan uzoq vaqt talab etadigan va mashaqqatli mehnatni talab qiladi.


Kalit so‘zlar: Maktab, o‘quvchi, o‘qituvchi, nutq, yozma nutq, og‘zaki nutq, nutqiy xato, talaffuz, tovushlar, harflar, fonema, so‘z

Hozirgi zamonaviy maktablardagi dolzarb mavzulardan biri o‘quvchilar nutqini takomillashtirishdir. Nutqning to‘g‘riligi bo‘yicha tadbirlar yosh o‘quvchilarning nutq madaniyatini oshirish bo‘yicha o‘qituvchilarning o‘quv va uslubiy faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Bu ona tilini amaliy o‘qitish, muntazam va tizimli ravishda ta’lim berish, namunalar bo‘yicha va maxsus mashqlar yordamida xatolarni oldini olish va tuzatish, nutqning adabiy shakllarini o‘rgatish bilan bog‘liq.

Bolaning og‘zaki nutqi va yozuvidagi kamchiliklar o‘zaro taqqoslanib, shu yo‘l bilan ularning kelib chiqish sabablari aniqlash va bartaraf etish yo‘llari, usullarini ko‘rib chiqamiz.
Bolaning og‘zaki nutqida ko‘p uchraydigan xatolardan biri, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz eta olmasligi bilan bog‘liq. “Fonematik eshitish darajasini tekshirish ishlari bolaning nutqidagi tovushlar-fonemalarni eshitish yo‘li bilan ularni bir-biridan ajratish qobiliyatini tekshirishga qaratiladi. Buning uchun:
1) ma’lum bir tovushni boshqa tovushlar orasidan ajratish, masalan: o, a, u, o‘, i unlilari orasidan u tovushini, undosh m, p, t, k, r tovushlar orasidan t tovushini ajratib olish topshirig‘i beriladi.
2) Bir biriga o‘xshab eshitiladigan fonemalarni bir-biridan farqlash, ajratish.
3) Bir-biriga o‘xshash, faqat bir tovush bilan farq qiluvchi paronim so‘zlarni eshitib turib, bir-biridan ajratish, masalan, zina-sina, gul-kul, paxta-taxta va hokazo¹”.
Bolaning lug‘at boyligini tekshirish uchun, predmetli, syujetli rasmlardan foydalaniladi. Rasmlarni mavzular bo‘yicha joylashtirish maqsadga muvofiq. Rasmlarni nomlash, hayvonlar va ularning bolachalarini nomlash, antonimlar ustida ishlash, masalan, baland daraxt va past daraxt, katta uy va kichkina uy, keng yo‘l va tor yo‘llar tasvirlangan rasmlarni nomlash: predmetlarni, masalan, sabzi, pomidor, kartoshka, piyoz-sabzavotlar deb umumlashtirish; syujetli rasmga qarab hikoya tuzish so‘zlar ma’nosini tushinib yetish qobiliyati tekshiriladi va hokozo².
Bola nutqining grammatik qurilishini tekshirish vaqtida uning jumla tuzish qobiliyati, gapda so‘zlarni qanchalik o‘rinli ishlata olishi aniqlanadi. Buning uchun syujetli rasmga qarab hikoya tuzish, gap ichida betartib berilgan so‘zlarni to‘g‘ri tartibda qo‘yib chiqish, tushirib qoldirilgan so‘zni topib gap tuzish; so‘z yasovchi va so‘z o‘zgartiruvchi qo‘shimchalar, kelishik qo‘shimchalari, birlik va ko‘plik qo‘shimchalaridan o‘rinli foydalana olishga qaratilgan mashqlar beriladi³.
Bu borada taniqli pedagoglardan M.R.Lvov, T.A.Ladichenskaya, M.S.Soloveychikning mavzu doirasida o‘z asarlarida keltirilgan tasniflarni ko‘rib chiqamiz. T.A.Ladichenskaya asarlarida "tilni o‘qitish amaliyoti uchun til tuzilishini (til birliklari tizimi) va nutqda lisoniy vositalardan foydalanishni ajratib turuvchi zamonaviy tilshunoslik nuqtai nazaridan nutq xatolari va kamchiliklarini tasniflashga yaqinlashish o‘rinli" deb ta’kidlangan. Shu munosabat bilan T.A. Ladichenskaya xatolarning ikkita katta guruhini aniqlaydi: grammatik xatolar (til birligining tuzilishidagi (shaklidagi) xatolar); nutq (til vositalaridan foydalanish (ishlash) xatolari)⁴.
M.R.Lvov nutq xatolarini tasniflashga boshqacha yondashadi: "Stilistik xatolar nutqqa oid va nutqqa oid bo‘lmaganlarga bo‘linadi (kompozitsion, mantiqiy va faktlarni buzish)"⁵.
Nutqiy xatolar leksik-stilistik, morfologik-stilistik va sintaktik-stilistikga bo‘linadi. Shuning uchun M.R.Lvovning tasnifi xatolarni til tizimining sathlariga mos keladigan guruhlarga bo‘linishiga asoslangan, ya’ni. xatolar leksik, morfologik va sintaktik.
M.S.Soloveychik o‘z tadqiqotlarida o‘quvchilar nutqidagi og‘ishlarning ikki turini ajratib ko‘rsatdi: tilning to‘g‘riligini buzish (til tizimi talablaridan chetga chiqish); nutq to‘g‘riligini buzilishi (kontekst talablaridan chetga chiqish)⁶.
Shu munosabat bilan M.S.Soloveychik nutq xatolarining ikki guruhini aniqlaydi:
1-guruh - strukturaning buzilishi bilan bog‘liq bo‘lgan, til birliklari (so‘zlar, so‘z shakllari, so‘z birikmasi, gaplar)ning shakllanishi bilan bog‘liq grammatik xatolar.
2-guruh – til birliklarini o‘qitish amaliyotidan to‘g‘ri foydalanishni bilmaslik natijasida yuzaga kelgan nutqiy nuqsonlar.
Nutqiy xatolarning yuqoridagi tasniflari bir-biriga o‘xshash. Ularning barchasida xatolar quyidagi guruhlarga bo‘linadi: nutqiy xatolar (kamchiliklar), grammatik (nutqiy bo‘lmagan) xatolar.
E’tiborlisi, T.A.Ladijenskaya va M.S.Saloyvich tuzilishi buzilgan til birliklari asosida grammatik xatolar guruhini ajratishadi. Masalan, “ko‘lmakda qotib qolmoq” birikmasini shakllantirish xato. Ushbu mualliflarning ta’kidlashicha, xatolarning birinchi turi bu so‘zning yasalishidagi (tuzilishidagi) xatolar⁷.
T.A.Ladijenskaya quyidagi xatolar turlarini aniqlaydi: sifatlar; fe’llar.
M.R.Lvov so‘z yasalishidagi xatolarni morfologik-stilistik deb ataydi va ularga bolalarcha so‘z yasash - bolalar ona tilining so‘z yaratish tizimiga muvofiq o‘z so‘zlarini yaratadilar; umumiy adabiy tilga oid so‘zlarning ma’lum bir jamoaga xos yoki dialektik shakllarini yasash; morfemalarni tushurib qoldirish; faqat birlikda ishlatiladigan ot so‘z turkumiga xos so‘zlarni ko‘plikda shakllantirish⁸.
M.R.Lvov ko‘rsatib o‘tgan sintaktik-stilistik xatolarni boshqa mualliflar nutqiy xatolar sifatida tavsiflashadi. T.A.Ladichenskaya va M.S.Soloveychik, bundan tashqari, jumlalarni tuzishda xatolarni ta’kidlaydilar.
S.N.Tseytlin nutqning ikkita asosiy shakliga - og‘zaki va yozma munosabatga asoslangan tasnifni tavsiflaydi.
S.N.Tseytlin asarlari mavzusi nutqning har ikki shakliga xos bo‘lgan xatolardir. Y.V.Fomenko ham shu kabi tasnifni ma’qullaydi. Y.V.Fomenkoning "Maktab o‘quvchilarining yozma asaridagi xatolarni tasniflash prinsipi to‘g‘risida" deb nomlangan maqolasida S.N.Tseytlinga qaraganda nutq xatolarini batafsil bayon qiladi. Uning tasnifining asosi "nutqning asosliligi, fikrlash va tilga mosligi" yotadi.
Nutqiy xatolarning birinchi turi faqatgina og‘zaki nutqqa xos bo‘lgan orfoepik xatolar. Keyingi turi esa aksentologik xatolardir. Bunday xatolar so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qila bilmaslik, sheva va dialektlar ta’sirida bo‘ladi. Masalan: borgan edi – boruvdi. (sheva xatolari); Tomni – tommi. Piyolaga – piylaga. (Assimilatsiya hodisasi); go‘sht – go‘sh. g‘isht – g‘ish; devor – devol (tovushlar almashuvi).
Nutqiy xatolarning ikkinchi turi faqatgina yozma nutqqa xos bo‘lgan orfografik va punktuatsion xatolardir. Masalan, harflar shakllarini buzib yozish, punktuatsion belgilarni yozmaslik, noto‘g‘ri qo‘llash va imloviy xatolar shular sarasiga kiradi.
Shaklidan qat’iy nazar uchraydigan nutqiy xatolarga quyidagilar kiradi:
Leksik xatolar. Ular bir nechta kichik turlarga bo‘linadi: bir so‘zni boshqasi o‘rniga ishlatish; so‘zlarni yozish; so‘zlarning semantik muvofiqligi qonunlarini buzish; pleonazmlar; ikki xil ma’no keltirib chiqaradigan ko‘pma’nolilik; leksik anaxronizmlar, ya’ni xronologik ravishda tasvirlangan davrga to‘g‘ri kelmaydigan so‘zlar.
Frazeologik xatolar - bu frazeologik birliklarning tarkibi va shaklining har qanday buzilishi.
Morfologik xatolar - so‘z shakllarining noto‘g‘ri shakllanishi.
Sintaktik xatolar - jumlalarni tuzish qoidalarini, so‘zlarni birlashtirish qoidalarini buzish.
Xatolarning ushbu tasnifi deyarli S.S.Soloveychik tasnifida keltirilgan xatolar bilan to‘liq mos keladi. Y.V. Fomenko ularga , fe’l qurilishidagi xatoliklar; teng va tobe aloqani birdan qo‘llash, birikmada a’zolarning o‘rin almashishi singari xatolarni qo‘shadi.