Бошланғич таълим кафедраси

matnni o‟qish va tushunish darajasini aniqlovchi xalqaro tadqiqot) mazkur xalqaro 
tadqiqotning maqsadi turli xil ta‘lim tizimidan iborat bo‘lgan davlatlarda 
boshlang‘ich maktab o‘quvchilarining har xil yutuqlarga erishishiga sabab bo‘luvchi 
ta‘lim tizimida o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash va baholashdan iborat. Albatta 
bunday tatqiqot xalq ta‘limi sohasidagi ishchilar, olimlar, metodistlar, o‘qituvchilar, 
ota-onalar va jamoat vakillari uchun kata ahamiyatga egadir. 
Bu tatqiqotlarni Xalqaro ta‘lim instutlari assotsiatsiyasi (IEA) tomonidan 
muvofiqlashtirildi. PIRS lohihasi 4-sinf o‘quvchilarining o‘qish qobilyatini 
rivojlantirish darajasini aniqlash bo‘yicha tashkil etiladi. Xalqaro ekspertlarning 
ta‘kidlashicha boshlang‘ich maktabda maktab o‘quvchilarining keyingi tarbiyasida 
muvaffaqiyat qozonish uchun poydevor qo‘yilgan.PIRS tatqiqotining natijalari 
maktab o‘quvchilarining o‘qish va rivojlanishlaridagi muvaffaqiyatlarga (maktab va 
oilaning ta‘lim resurslari, ota-onalarning qiziqishi va bolalarning o‘qish madaniyatini 
shakllantirishda ishtiroki va boshqalar) ta‘sir ko‘rsatadigan omillarning regressiv 
tahlilini taminlaydi. PIRS tatqiqotida 3 ta davr (2001, 2006, 2011) uchun Gangkong 
(571) Rossiya federatsiyasi (568) va Singapur (567) kabi davlatlar yetakchilik 
qilmoqda. Qozog‘iston ushbu loyihada birinchi marta 2016-yil aprelida ishtirok etdi. 

---

312 
Ishtirokchilar soni 10256 nafarni tashkil etdi, ulardan 4-sinf o‘quvchilarining 4925 
nafari ulardan 4-sinf o‘quvchilarining 4925 nafar ota-onalari, 234 ta boshlang‘ich 
maktab o‘qituvchilari, 172 nafar direktor ishtirok etdi. 2017-yil 5- dekabr kuni 
YuNESKO Boshqarmasi (Parij, Fransiya) PIRS-2016 qatnashadigan 50 dan ortiq 
mamalakat natijalarini e‘lon qilgan.
―Xalqaro tadqiqot PIRS-2016‖ XEA ensklopedyasi eng yaxshi o‘quv 
dasturlarini va yosh o‘quvchilarning o‘qish qobilyatini rivojlantirish tajribasi haqida 
noyob axborot materiallarini taqdim etgan. PIRS ga qatnashish O‘zbekiston 
boshlang‘ich sinf o‘quvchilari orasida o‘qish qobilyatlari darajasini mustaqil ravishda 
obyektiv baholash imkonini beradi. Bundan tashqari O‘zbekiston ta‘limining 
ochiqligi va integratsiyalashuvi dunyoning yetakchi ta‘lim tizimlarining xalqaro 
hamjamyatiga integratsiyalashuvini ta‘minlaydi. Yurtimizda ham PIRS tadqiqotiga 
tayyorgarlik ishlari boshlab yuborilgan. O‘quv qo‘llanma, maxsus boshlang‘ich sinf 
o‘quvchilari uchun daftarlar ham chop etish ishlari bosqichma-bosqichlikda amalga 
oshirilmoqda. 
PISA - bu dastur asosiy maqsadi 15 yoshli o‘quvchilar o‘qis hsavodxonligi, 
matematik savodxonlik va tabiiy fanlar asosida savodxonlik darajasi turli testlar 
asosida tekshiriladi. Ushbu dastur 1997- yil joriy qilingan bo‘lib hozirgacha 78 ta 
davlat ishtirok etgan . PISA har 3 yilda o‘tkaziladi va har safar ma‘lum fanga urg‘u 
beriladi. 2000-yilda o‘qish savodxonligiga urg‘u berilga bo‘lsa, 2021- yil matematik 
savodxonlikka urg‘u beriladi. Ushbu sinovlarda 4 xil sinov usulidan foydalaniladi: 
1) Bir javobli testlar;
2) Bir necha javobli testlar;
3) Qisqa yoki batafsil javob beriladigan testlar; 
4) Biror muammo yechimi bo‘yicha o‘quvchi fikri.
TMMSS –mamalakatlari ta‘lim tizimida keng tadbiq etilmoqda. TMMSS dasturi 
ta‘lim sohasidagi yutuqlarni baholash xalqaro assotsiatsiyasi IEA (international 
Association for the Evaluation of educational Achievements ) tomonidan tashkil 
etilgan bo‘lib, ushbu tadqiqot 4 va 8-sinf o‘quvchilari orasida matematika va ijtimoiy 
fanlar bo‘yicha ta‘lim sifati,darajasi, fanga bo‘lgan munosabati, qiziqishini aniqlaydi. 
Har 4 yilda bir marotaba olib boriladi. Ushbu tadqiqot PIRS tadqiqotiga o‘xshab, 
o‘quvchilar maktab ma‘muriyati va o‘qituvchilar orasida qo‘shimcha so‘rovnomalar 
o‘tkazadi va fan sohasida to‘sqinlik qilayotgan asosiy omillarni aniqlaydi. Bu esa 
o‘sha mamlakatda ishlab chiqilgan ta‘lim standartlarini boshqa davlat bilan solishtirib 
ko‘rish imkonini beradi. 2015-yil TMMSS tadqiqotlari natijalariga ko‘ra AQSH, 
Singapur, gankong, Koreya Respublikasi, Yaponiya, Rossiya Buyuk Britaniya kabi 
davlatlarning ta‘lim tizimi eng yuqori ko‘rsatgichlarni egallagan. Shuni e‘tirof etish 
lozimki, ayni shu davlatlarda yuqori texnalogiyalarni o‘zlashtirish sanoatlashtirish va 
yuksak darajada taraqqiy etish maqsadida aniq fanlarni yuqori darajada 
o‘zlashtirishga alohida etibor qaratilib, unda o‘quvchilar tug‘ma iste‘dod va 
qobilyatdan ko‘ra o‘z ustida doimiy ishlash hamda aniq fanlarni o‘qitishda guruh va 
sinfdagi o‘quvchilar sonining 16 nafardan oshmasligi belgilangan. Bunday tajriba 
AQSHda ham mavjud bo‘lib 1999-yildan boshlab bitta o‘qituvchi 40 minutlik dars 
mashg‘uloti davomida 16 ta bolaga bilim va tarbiya bera olish imkoniyatga ega 

---

313 
ekanligini inobatga olgan holda prezident qarori bilan ta‘lim muassasalarida 
guruhlarda o‘quvchilar soni 16 nafar etib belgilangan.
TALIS - (the Teaching And Learning International Servey – rahbar va 
o‟qituvchilarning ta‟lim muassasalarida o‟qitish va ta‟lim olish muhitini hamda 
o‟qituvchilarning ish sharoitlarini o‟rganish) Ushbu tatqiqot birinchi bor 2008-yilda 
24 ta davlat ishtirokida o‘tkazilgan. Ikkinchi davrda 2013- yilda o‘tkazilgan bo‘lib, 
unda 3 davlat ishtirok etgan. Rossiya federatsiyasi ham shu yilda ushbu tatqiqotda 
qatnashgan. 2018-yil 46 ta mamlakat TALIS tatdimoti ishtirokchisiga aylandi. 
Tatqiqot asl mohiyati o‘qituvchi va maktab rahbarlari bilan so‘rovnoma o‘tkazishdir. 
Direktor bilan o‘tkazilgan so‘rovnoma asosan maktabni boshqarish, o‘qituvchi 
faoliyatiga baho berish, maktabdagi muhit, bajaradigan ishlaridan qoniqishi keng 
madaniyatli muhitdagi ta‘lim haqidagi fikrlarni o‘z ichiga oladi. O‘qituvchilar bilan 
o‘tkazilgan so‘rovnomada esa kasbiy mahorat rivojlantirishga qaratilgan turli 
yo‘nalishlarni, butun o‘qitish faoliyatini, o‘qituvchining ma‘lum bir sinfdagi o‘qitish 
faoliyatini amalga oshirish va maktab jamoasi bilan o‘zaro ijobiy muhit o‘rnatganligi 
o‘z aksini topgan. Shuni ta‘kidlash lozimki, TALIS yagona so‘rovlar hamjamyati 
bo‘lib ta‘lim dargohida o‘quv muhiti va o‘qituvchilarning ish jarayonigi shart- 
sharoitlarni o‘rganishga e‘tibor qaratadi.
EGRA (o‟qish) va EGMA(matematika) - mazkur tadqiqot boshlang‘ich sinf 
o‘quvchilarining o‘zlashtirishini yaxshilash hamda ta‘lim jarayonida kamchiliklarni 
aniqlashga yordm beradi. Ushbu baholash tizimi dunyoning 70 dan ortiq 
mamlakatlarida qo‘llaniladi. O‘tgan yilning 9-18- oktabr kunlarida ta‘lim jarayoniga 
xalqaro tajribalarni tadbiq etish maqsadida respublika ta‘lim markazida o‘quv amaliy 
seminar teshkil etilgan. Mazkur seminarda EGRA va EGMA xalqaro baholash dasturi 
loyihasini ishlab chiqish va bosqichma- bosqich joriy etish masalalari ko'rib 
chiqilgan. O‘zbekiston Respublikasi xalq ta‘limi tizimida EGRA va EGMA xalqaro 
baholash dasturlari AQSHning USAID tashkiloti bilan hamkorlikda joriy etilmoqda. 
Yuqoridagi xalqaro baholash dasturlari orqali samarali natijaga erishish uchun 
o‘quvchilar ham qunt bilan bilim olishlari talab etiladi. O‘z-o‘zini doim rivojlantirib 
borish, jamiyatda ijtimoiy munosabatlarda faol ishtirok etishi, darsliklardan tashqari 
badiiy adabiyotlar o‘qishi, uyida shaxsiy kutubxona tashkil etilishi, o‘zlashtirishi 
ortda qolayotgan tengdoshlariga ko‘maklashishi, axborot oluvchi manbalardan 
(kompyuter, telefon, televizor, internet) samarali foydalanish, darsdan tashqari 
vaqtlarda fan, sport hamda san‘at to‘garaklariga qatnashish, nazariy bilimlarini 
amaliyotda qo‘llay ola bilishi zarur. Bu faoliyat jarayonida ota-ona farzandiga ta‘lim 
olishga stimul va motivatsiya uyg‘ota olish muhitini yaratib berishi lozim.
Umuman olganda mamalakatimizda aynan mana shunday xalqaro dasturlarning 
ta‘lim tizimini baholash va monitoring qilishdagi ishtiroki mavjud emasligi yoki 
o‘quvchi yoshlar bilimlari darajasini baholash yoki monitoring qilishning ―Milliy 
dasturi‖ yaratilmaganligi, hududlar kesimida yoshlar tomonidan u yoki bu fanni 
o‘zlashtirish darajasining sifati va sohada amalga oshirilishi lozim bo‘lgan ishlar 
ko‘lamini belgilab borish va tegishli islohotlar o‘tkazib borish imkoniyatini cheklab 
qo‘ymoqda. Shuningdek, boshlang‘ich va umumiy o‘rta ta‘lim muassasalaridagi 
o‘qitish darajasining islohotlar tempidan ortda qolayotganligi yaqin kelajakda 
malakali kadrlar tanqisligini keltirib chiqarishi mumkin. 

---

314 
Shuni inobatga olgan holda quidagi takliflarni amalga oshirish joiz deb 
hisoblaymiz: 
Bilimlarni nazorat qilib, baholab borish o‘quvchi uchun ham rag‘batlantirish 
ham xatolar ustida yanada ko‘proq ishlashga turtki beruvchi vosita hisoblanadi. 
Shundan kelib chiqib mamlakatimizda bu tizimni yana takomillashtirish lozim. 
Bu yo‘l bilan pedagoglarga yanada o‘z ustilarida ishlashlarini talab etadi. Kelajak 
avlod farzandalarini yuqori salohiyatli, madaniyatli, ma‘naviyatli, keng fikrlay 
oluvchi shaxs sifatida komol tobtirishga har bir fuqaro mas‘uliyat bilan yondasha 
olishi lozim.