Бошланғич таълим кафедраси

Фойдаланилган адабиѐтлар 
1. А.Навоий ―Назм ул жавоҳир‖ Т.:Ғ.Ғулом номидаги нашриѐт матбаа 
ижодий уйи 10-жилд, 2013 й. 
2. А.Навоий ―Наводир ун Ниҳоя‖.- Т.: ―Фан‖ 1987 й. 
3. А.Навоий ―Муншоат‖ Т.: Ғ.Ғулом номидаги бадиий адабиѐт нашриѐти, 
1966 й. 
4. А.Навоий ―Ҳайрат ул-аброр‖ –Т.: ―Фан‖, 1991 й. 
5. А.Навоий ―Ҳайрат ул-аброр‖ (насрий баѐни). Насрий баѐн қилувчи.
А. Ҳайитметов – Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиѐт ва санъат нашриѐти,
1974 й. 
6. Ал-Ҳаким ат Термизий ―Нодир масалалар‖ Т.: ―Мовароуннахр‖, 2007 й.
10-бет. 
7. Э.Очилов, И.Ҳаққул, Хуршид-атонгдир, ой-ано...//Ишқ ва ҳайрат 
олами.-Т.: ―Ўзбекистон‖ 2016 й.
8. А.Нўрмонов, А. Собиров, Н. Қосимова. Ҳозирги ўзбек адабий тили.-Т.: 
―Илм зиѐ‖ 2013 й, 23-бет. 
9. Т.Ғафуржонова Назм ул-жавоҳир // Навоий ва адабий таъсир 
масалалари. Т.: ―Фан‖, 1968 й, 344-352 бетлар. 
10. И.Ҳаққул. Навоийга қайтиш.–Т.: ―Фан‖, 2007 й. 
11. Т.Ғафуржонова. ―Назм ул жавоҳир‖//Навоий ва адабий таъсир 
масалалари. –Т.: ―Фан‖ 1968 йил, 348 бет.
 
 
14
А. Навоий ―Муншоат‖ Т.: Ғ.Ғулом номидаги бадиий адабиѐт нашриѐти, 1966й, 127-бет. 

---

59 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA VA MATEMATIKA O'QITISH 
METODIKSIDA IJODIY FAOLIYAT TUSHUNCHASI 
A.Djurakulova,
Boshlang‟ich ta‟lim kafedrasi katta o‟qituvchisi 
Boshlang'ich sinf o'quvchilarini o'qitish jarayoniga ijodiy faoliyatni 
shakllantirish muammosi, o'quv faoliyatini faollashtirish zarurati bilan bog'liq holda 
paydo bo'ldi. Shuningdek, ushbu masala rivojlanish imkoniyati bo‘lgan bolalarning 
erta 
yoshdan 
boshlab 
ijodiy 
ish 
tajribasiga 
zarurati 
bilan 
bog'liq.
Psixologlarning ta'kidlashicha, insonning 70% gacha shaxsiy sifatlari 7-8 yoshgacha 
rivojlanadi va namoyon bo'ladi. Insonning shaxs sifatida ijodiy shakllanish qirralari 
boshlang'ich sinfda, avval o'yinda, keyinchalik o'quv faoliyatida ochiladi. Ma'lumki, 
bu yoshda bola o‘rgangan har bir narsa uning xotirasida qoladi.
Bir necha yillar davomida psixologlar, o'qituvchilar va metodistlar ijod, ijodiy 
faoliyat – uning rivojlanishi, shakllanish vositalari, tarkibiy qismlari, xususiyatlari va 
boshqalar bilan shug'ullanishdi.
Ijodning ta‘rifi dastlab F.D.Batyushkov va I.A.Efron tomonidan yozilgan 
entsiklopedik lug‘atda F.A.Brockhaus tomonidan (keng ma'noda "to'g'ridan-to'g'ri", 
tor ma‘noda - "umumiy qabul qilingan" deyiladi) berilgan. "Ijod to'g'ridan-to'g'ri 
yangiliklarning yaratilishidir. Shu ma'noda, organik va noorganik hayotning barcha 
jarayonlarida qo'llanilishi mumkin bo‘lgan, hayot uchun doimiy o'zgarishlar ketma-
ketligi va tabiatda yangilanayotgan yoki yangidan paydo bo'ladigan barcha narsalar 
ijodiy kuchlar samarasidir. Ammo ijod tushunchasi indivuduallikni nazarda tutadi va 
unga mos holda inson faoliyatida qo'llaniladi. Ijod umumiy ma‘noda yangi va 
original shaklda, bir tizimga solingan yoki ongdagi aqlli ma'lumotlar ifodalangan 
badiiy va amaliy jarayonni aks ettiruvchi ruhiy faollikdir.
Hozirgi paytda adabiyotlaridagi ma'lumotlarga qaraganda ijodiy faoliyat 
ijtimoiy ahamiyatga ega yoki ijtimoiy-tarixiy o'ziga xoslikka ega bo'lgan faoliyat 
sifatida belgilanadi. Garchi entsiklopedik lug'atda F.A. Brockhaus va I.A.Efron 
ta'kidlaganidek: " ijodiy faoliyat mahsuli ong doirasini kengaytirish ko'rsatkichlari 
bo'lib, ular birinchi navbatda bizning ongimizga nisbatan "yangi" bo'lib ko'rinadi.
Ushbu nuqtai nazarni qo'llab-quvvatlagan holda I.Y.Lerner, Y.A.Samarin, 
J.A.Ponomarev kabi bir qator olimlar ijodiy faoliyatning ob'ektiv va sub'ektiv 
tomonlarini ajratib ko'rsatgan holda, ijodiy mahsuldorlikning ahamiyatini (haqiqatga 
mos keladigan) ko'rsatib o'tishgan. Bolalar va aqlan orqada qolgan insonlar, 
o‘zlarning aqlan rivojlanish holatida ijtimoiy ahamiyatga ega yangiliklar 
yaratolmaydilar.
A.T.Shumilin ijodning quyidagi ta'rifini taklif etadi: ―Ijodiy faoliyat deganda, 
ob'ektlar (yoki tasvirlar), aslida mavjud bo'lgan va ular uchun yangi bo'lmagan, yangi 
original texnikalar, operatsiyalar yoki yangi usullardan foydalangan holda 
yaratiladigan faoliyat deb qaralishi kerak‖. "Ijodiy faoliyat asl, originaldir, hech 
bo'lmaganda bu - taqlid, nusxa ko'chirish, shablonga binoan, tayyor namunaga, 
qoidaga, algoritmga va boshqalarga qarshi antitezadir." [6, 83-b]. 

---

60 
Maktab o'quvchilarining ijodiy faolligi masalasini ko'tarar ekanmiz, ular yangi 
ijod namunalarini, hatto ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan ijod namunalarini 
yaratmasliklarini ta'kidlaymiz. Shuning uchun, maktab o'quvchilarining ijodiy 
faoliyati haqida gapirganda, avvalo "qanday?", "qanday emas?" degan savolni ko'rib 
chiqamiz. Garchi o'rta maktab o'quvchilari orasida aqliy qobiliyatlar nafaqat shaxsiy, 
balki ijtimoiy ahamiyatga ega ijod namunalarini yaratishda, haqiqatan ham yangi 
g'oyalarni ilgari surishda, muammolarga yaxshilangan yechimlarni taklif qilishda va 
hokazolarga imkon beradigan odamlar bor. Ammo bu qoida emas, istisno. 
I.Y.Lerner ta'kidlashicha, bolalarning va olimning ishi keskinlik va qiyinchilikda 
bir xil. Xuddi shu fikrni faylasuf - olimlar (P.V.Kopnin va boshqalar) va psixologlar 
(V.V.Davidov va boshqalar) o'rtoqlashganlar. ―Ilmiy izlanish jarayonida ham, 
o'rganish jarayonida ham (har qanday holatda ham), biz haqiqatni gapirishga 
erishishimiz kerak. Shu bilan birga, maktab o'quvchilarining ijodiy faoliyatini 
tavsiflashda bir qator o'qituvchilar o'quvchining shaxsiga e'tibor qaratmoqdalar. 
B.C.Shubinskiy shunday deb yozadi: "Pedagog uchun o'quvchilarning ijodini 
tushunish juda muhim, chunki o‘quv-tarbiyaviy jarayonda insoniyat tomonidan 
to'plangan moddiy va ma'naviy qadriyatlarni o'zlashtirish natijasida ijodkorning 
fazilatlari shakllanadi". 
Shunga o'xshash "biz o‘quvchi ijodini uning ijtimoiy ahamiyatiga ega bo'lgan, 
ya'ni ijtimoiy subyekt sifatida shaxsni shakllantirish uchun muhim bo'lgan 
qadriyatlarni yaratishga qaratilgan faoliyat turi deb ataymiz", -degan fikrni I.Y.Lerner 
ilgari surgan. 
K.H.Bruggener [4,42-b] o‘quvchi ijodiy fikrlashining o'ziga xosligida quyidagi 
xususiyatlarini ko'rsatadi: 
a) o'ziga xoslik;
b) yangilarini mustaqil ajratish;
c) olingan ma'lumotlardan foydalanish qobiliyati.
V.V.Davidov, D. B.Elkonin va ularning izdoshlari boshlang'ich maktabdagi ko'p 
yillik psixologik va pedagogik tadqiqotlar natijalarini sarhisob qilib, ma'lum mazmun 
va o'qitish usullari allaqachon yosh o'quvchilarni nazariy bilimlarni muvaffaqiyatli 
o'zlashtirish darajasiga olib chiqishga qodir, degan xulosaga kelishadi. Nazariy 
tafakkurni mohiyatiga ko'ra ijodiy tafakkur deb hisoblash mumkin (V.V.Davidov).
V.V.Davidov 
nazariy 
bilimlarda 
maxsus 
kognitiv 
harakat 
sifatida 
o'rganilayotgan hodisani modellashtirishga harakat qiladi, uning mavjud bo'lishidagi 
sharoitlarning rolini tahlil qilib, o'zlarining kognitiv harakatlarining tabiatini 
tushunadi. 
Ma'lumki, boshlang'ich sinf matematika dasturida arifmetika asosiy o'rinni 
egallaydi. An'anaviy o‘qitishda geometrik materiallarni o‘rgatish keyingi o‘ringa 
qo‘yilgan. Bu nafaqat o'rganiladigan geometrik materialning hajmida, balki 
topshiriqlarning bir xilligida ham aks etgan.[3,32-b] Agar hozirgi kunda ko'pchilik 
o'qituvchilar foydalanadigan 1-4-sinflar darsliklariga murojaat qilsak, ijodiy 
tafakkurni rivojlantirishga qaratilgan topshiriqlar quyidagilardan iborat:
1.O'zaro bog'liqlikni topishga doir topshiriqlar.
- Har bir chizilgan rasmda uchta to'rtburchakni toping:

---

61 
B nuqta qatnashgan barcha uchburchak va barcha to'rtburchaklarni ayting: 
A B C B 
D E 
F E D A 
C 
- Rasmdan umumiy tomoni BD bo'lgan barcha shakllarni ko'rsating:
C 
C
F 
B
D 
B 
D 
A 
E A E 
2. Geometrik shakllarni sodda shakllarga ajratishga doir topshiriqlar. - 
kvadratlarga bo'lgan holda, rasmda ko'rsatilgan shakllarning yuzini toping. 
Yuqoridagi barcha topshiriqlar chizmada "ko'rish" qobiliyatini talab qiladi. Bu 
esa ijodiy faoliyat uchun juda kerak. Afsuski, boshalng‘ich sinf matematika 
darsliklarida bunday topshiriqlar juda kam. 
Demak, boshlang'ich sinf matematika darsliklarida maktab o'quvchilarining 
ijodiy faolligini rivojlantirishga qaratilgan geometrik topshiriqlar sonini oshirish 
kerak.