Бошқариш маданияти ёхуд раҳбарлик санъати Бошқариш бу

Саволлар, эътирозлар ва уларга жавоб. Савол ва эътирозлар баҳс, мунозара, музокара жараёнида муҳим ўрин тутади. Боз устига, улар ҳар қандай нутқий мулоқотда учрайди. Савол ёрдамида ноаниқликни бартараф этиш, номаълум нарсани англаш, шу билан бирга оппонентни чалғитиш, масалани чалкаштириш мумкин. Айни савол ва эътирозларда икки томоннинг фикрлари ўртасидаги номувофиқлик кўринади, яъни оппонентнинг шубҳалари, алоҳида нуқтаи назари ўз ифодасини топади, суҳбатдошларнинг позицияси, уни асословчи фикр ва далиллари аён бўлади. Саволнинг туғилиши одам фикрлаётганининг бош белгисидир. Айрим ҳолатларда улар саволга тутилган киши учун фойдадан ҳоли эмас. Чунки шайх Саъдий айтганларидек: “Жумла кишиға ўз ақли камолда кўринур ва ўз ўғли жамолда кўринур”. Ўринли берилган савол оппонент нуқтаи назарининг заиф жиҳатларини намоён этиши ва ўз фикрини исботлаш, қувватлаш учун қўшимча далил ва асосларни келтиришга мажбур этиши мумкин. Бу ўринда Саъдийнинг яна бир ҳикматини эслаш фойдали. “Қувватсиз фикр ва андиша фойдасиз ва натижасиздур. Фикр ва андишасиз қувват жунун ва жаҳолатдур”
Ақл билан савол бериш чинакам санъатдир. Маълумки, ўз ўрнида ва тўғри берилган саволда жавобнинг ярми яширин бўлади. Савол ёрдамида баъзан оппонентнинг ортиқча баландпарвоз оҳанги, бўрттиришлари, ёлғон эътирофларини кулгига кўтариш мумкин. Савол фикр уйғотиши, у ёки бу хулосани чиқаришга ёрдам бериши мумкин. Тўғридан тўғри берилган саволга аниқ жавоб бериб, тингловчиларнинг ҳурматини қозониш, уларнинг ўз ишини ҳақиқий билимдони билан мулоқот қилаётганига бўлган ишончини мустаҳкамлаш мумкин. Саволлар ўзига хос, пардаланган талабни ифода этади. Шунинг учун улар ёрдамида керакли бўлган ахборотни олиш ёки унга аниқлик киритиш, баҳс учун лозим бўлган муҳитни аниқлаш, муаммоли вазиятни бартараф этиш мумкин.
Бундан ташқари, саволлар ҳар қандай мулоқотнинг самарали тактик усулларидан биридир. Саволлардан ташаббусни қўлга олиш, рақибни баҳс юритишнинг ўз усули ва услубига риоя этишга мажбур этиш, унга нисбатан ўтказилаётган босимни кучайтириш ҳам мумкин.
Баҳс, мулоқот самарали бўлиши, ижобий натижаларга олиб келиши (яъни, суҳбат кўтарилган масала бўйича муайян қарорнинг қабул қилинишига олиб келиши, фикр алмашинишга етаклаши ва ҳ.к.) учун савол ва эътирозлар конструктив характерда бўлиши талаб этилади. Бунинг учун баҳслашувчилар инсон руҳияти билан боғлиқ қуйидаги тамойилларга риоя этишлари лозим:
а) суҳбатдошга зиён-заҳмат етказмаслик. Бу тамойил, аввало,, кишининг руҳияти билан боғлиқ бўлиб, инсон шахсиятига тегишли, унга нисбатан ҳақоратловчи, ерга урувчи сўзларни айтишни ман этади. Мазкур тамойилни бирон-бир баҳс иштирокчиси бузган тақдирда, баҳсдан кўзланган мақсад (масалан, ҳақиқатга эришиш) унутилади, баҳс мавзусини муҳокама этиш доирасидан четга чиқиб кетади ва аслида ҳар бир иштирокчи ўз шаъни учун кураша бошлайди. Кўп ҳолларда нафсонияти озор чеккан киши барча нарсани унутиб, таҳқирлар учун ўч олишга тушади. Мавлоно Навоий тили билан айтганда: “Ёмон тиллиг, андоқким эл кўнглига жароҳат еткурур, ўз бошиға ҳам офат еткурур”;
б) масалага шахсий мақсадлардан эмас, иш учун фойдали муаммони ҳал этишни кўзлаб ёндашмоқ керак. Мазкур тамойил кишидан вазиятни ёки муаммони ўзга одам (суҳбатдош, тингловчи) нуқтаи назардан таҳлил этиш ва баҳолай билишни тақозо этади. Дарҳақиқат, айрим ҳолларда киши ўринли ва асосли фикрларни айтса-да, суҳбатдош ўз ҳаётий тажрибаси, билими, дунёқарашидан келиб чиқиб уни нотўғри тушунади. “Оғиз ҳаммада бир хил, калла ҳаммада ҳар хил”, - дея беҳуда айтилмаган.
Мазкур тамойил баҳслашувчилардан савол ва эътирозлардан бир-бирини чалғитиш ва шу каби баҳс самарасини пучга чиқариш мақсадида эмас, иш фойдаси, барчани қониқтирадиган натижага эришиш йўлида бир-бирига ёрдам бериш мақсадида фойдаланишни кўзда тутади;
в) айтилган гап, фикрни мувофиқ тарзда қабул қилиш. Бу тамойилга биноан тингловчининг эшитган фикрни атайин бузиб талқин этиши таъқиқланади. Мазкур тамойил бахслашувчиларга улар ўз фикрларини аниқ ифода этишлари ва бир-бирининг фикрини тўғри тушунишга интилишлари лозим. Ҳар бир айтилган гапда соддалик ва аниқликка эришишга ҳаракат қилиш керак. Жумлалар тушунарсиз бўлса, тингловчининг эътибори сусаяди, суҳбатдош нутқига қизиқиши сўнади. Қизиқиш сўнмаган тақдирда ҳам эшитилган гап билан унинг маъносини англаш ўртасида номувофиқлик пайдо бўлиши хавфи туғилади, натижада, баҳслашувчилар “бири боғдан келса, иккинчиси тоғдан келади” ва баҳс­дан ҳеч қандай ижобий натижа чиқмайди. Шундай экан, баҳслашувчилар бир-бирини тинглашни ўрганиши, “Ютишдан олдин – чайна, сўзлашдан олдин – тингла” мақолига риоя этишлари керак.
Баҳс (ва умуман, ҳар қандай нутқий мулоқот) жараёнида юқоридаги тамойилларнинг бузилишини бир қатор сабаблар билан изоҳлаш мумкин. Масалан, айрим кишилар ўз фикрини тезроқ билдириш истагини боса олмай, рақиб фикрининг моҳиятини англаб етишга улгурмасдан, уни бўлишга шошилади. Бундайлар ҳақида халқимизда истеҳзо билан : “Бисмиллосини айтгунча уриб ўлдиради”, - дейилади. Яна бошқалар суҳбатдош сўзларидаги иккинчи даражали, аҳамиятсиз гапларга ёпишиб олади, натижада, ё баҳс бутунлай бошқа масалага кўчади, ёки ундайлар асосий масалага етиб боргунча, бутун кучни сарфлаб бўладилар. Айримлар эса нотиқнинг ташқи қиёфаси, ўзини тутиши, нутқидаги камчиликларга чалғиб, фикр моҳиятини назардан қочирадилар, бошқалар эса ўзларини мутлақ ҳақ деб ўйлаб, суҳбатдош фикр ва далилларига қулоқ солмайдилар, масала бўйича ўз билимларини етарли ва асосли билиб, аввал-бошдан рақиб нуқтаи назарини инкор этишга тайёр турадилар.
Баҳс самарадорлигини таъминлайдиган тамойилларга риоя этишга психологик тўсиқлар ҳам монелик қилиши мумкин. Улар кишининг шахсий хусусиятлари, руҳий ҳолати билан боғлиқ. Масалан, тингловчига нотиқнинг ўзини ўта ишонч билан тутиши, насиҳатомуз оҳанги ва шу кабилар ёқмаслиги мумкин. Ф.Ницше бу борада шундай дейди: “Биз кўпинча у ёки бу фикрга қаршилик кўрсатамиз, гарчи аслида бизга фақат унинг қандай оҳангда баён этилаётгани ёқмаса-да”. Ёки айримлар ўзларига ўта бино қўйганлари, манманлиги, ўзгалар фикрига эътиборсизлиги, ҳасадгўйлиги туфайли баҳс юритиш қоидаларини хос-бехос бузадилар.
Баҳс, мунозара, суҳбатда учрайдиган саволлар, уларнинг мазмуни, хусусиятлари, берилишидан кўзланган мақсади, қандай шароитда берилгани ва шу кабиларга қараб таснифланади ҳамда шунга мувофиқ бир қатор турларга бўлинади. Масалан, ўринли ва ўринсиз, предметли ва предметсиз, одобли ва беодоб саволларни фарқлаш мумкин.