Bosh va qaratqich kelishik ko’plik formasida anatomick terminlar strukturasi

O’rin-payt kelishigi. Bu kelishikni hosil qiladigan quyidagi affiks variantlari uchraydi:
-daG’-dә jarangli undosh va unli bilan tugagan so’zlarga qo’shiladi: Qayg’uda za’if boldo’ (QR). Yүzүңdә nuro’ tajallo’, labo’ңda javhari ruh (Lutfiy).
-taG’-tә jarangsiz undosh bilan tugagan so’zlarga qo’shiladi: Bu ishtә ixto’yaro’m yoq turur (Atoiy). Tano’maqta mәgәr yano’lmo’sh-sen (Navoiy).
O’rin-payt kelishigining –taG’-tә affiksi «Boburnoma»da va ayrim
boshqa asarlarda uchrasa ham, odatda, jarangsiz undoshlardan keyin ham –daG’-
dә affiksi qo’shila bergan.
Chiqish kelishigi. Bu kelishikni hosil qiluvchi quyidagi affikslar mavjud:
-do’nG’-din unli va jarangli undosh bilan tugagan so’zlarga qo’shiladi: Charx qasro’do’n quyash har kүn tүshәr ālamarā (Navoiy). Ando’janno’ң nәshbәtisidin yaxsho’raq nәshbәti bolmas (BN).
-to’nG’-tin jarangsiz undosh bilan tugagan so’zlarga qo’shiladi: Sen
bashto’n ayaq jan-sen (Muhabbatnoma), lekin jarangsiz undoshlar tugagan so’z negizlariga ham –do’nG’-din affiksi qo’shila beradi. Aksincha jarangli
undosh bilan tugagan so’zlarga ham –tin g’g’ -to’n affiksining qo’shilishi qayd qilinadi: Xojandto’n Axso’g’a kelүr (Bobir).
-danG’-dәnG’G’-tanG’-tәn. Bu affiks XV asrdan oldingi ѐdgorliklarda
uchraydi va ular fakultativ xarakterdadir: Uch kundin sөң zindandan
cho’qardo’lar (QR).
Chiqish kelishigining qadimgi turkiy tilga oid –dunG’-dүnG’G’-tunG’-tүn affikslari so’zning oxirgi bo’g’inlari lab unlilari bilan kelgan negizlarga qo’shiladi. Eski o’zbek tilida bu affikslar faqat «O’g’uznoma»da uchraydi: Qo’rq kundun sөң, kөp toqushg’udun sөң, anuң kөzү kөktүn kөkrәk erdi.
Til tarixi faktlari shuni ko’rsatadiki, chiqish kelishigi formasi keyingi davrlarda shakllangan bo’lib, uning o’rnini ma’lum davrlarda o’rin- payt kelishigi bajargan. Garchand bu xususiyat qadimgi turkiy tilga xos bo’lsa ham, eski o’zbek adabiy tilida chiqish kelishigi ma’nosida o’rin-payt kelishigi formasi qo’llangan: Basho’no’ uch yerdә yardo’lar(Tafsir). Bu ishlәrdә birini qqo’lsaңo’z (QR).
Vosita kelishigi. Yuqorida ta’kidlanganidek, bu kelishik qadimgi turkiy tilga oid bo’lgan hodisadir. Lekin u XIII-XIV asr ѐdgorliklarining ayrimlarida uchrab turadi: Fasih tilin javāb berdi (Tafsir). Ano’ kishilәr kөzin kөrgәn bar-mu?
Vosita kelishigi XV asrga oid manbalarda, masalan, Lutfiy, Atoiy asarlarida ham uchraydi. Lekin bu davrda vosita kelishigining iste’mol
doirasi chegaralangan bo’lib, ma’nosi ham toraygan. Misollar: Faryad
etәrәm tүshkәli men yalg’uzun ando’nG’G’ hech oldo’ tano’m, qaldo’ hamin yalg’uz үn ando’n (Lutfiy). Kerәkmәs sensizin, vaallah, maңa jān minnato’ (Atoiy).
Vosita kelishigi formasidagi so’zlarning bir qismi ravish kategoriyasiga o’tgan. Ravish kategoriyasiga o’tish, asosan, payt bildiruvchi so’zlar doirasida bo’lgan: qo’sho’n, yazo’n, erten, kechin, tunun kabi. Bu