Bosh va qaratqich kelishik ko’plik formasida anatomick terminlar strukturasi

Bosh kelishik. Odatdagidek, bu kelishik maxsus ko’rsatkichga ega bo’lmaydi. Uning asosiy sintaktik funktsiyasi ega vazifasida kelishidir: Sakkākiy ul ay manzo’lo’na xud yetә bilmәs (Sakkokiy). Anda kөp ulamālar davra alo’b olturubturlar (Furqat). Shu bilan birga, bosh kelishikdagi so’z kesim va ikkinchi darajali bo’lak vazifasida ham keladi.
Qaratqich kelishigi. Bu kelishik qo’shimchasi ko’p variantlidir. Negizning fonetik xususiyatiga qarab, affiksning maxsus variantlari
qo’shila beradi:
-no’ң g’g’-niң. Mazkur qo’shimcha har qanday negizlarga qo’shila beradi:
qoycho’no’ң iti (Tafsir). Elchiniң shahdlo’q zahro’ shi:shәsi... (Xamsa). Bu
qo’shimcha XV asrgacha bo’lgan ѐdnomalarda tarkibida lablanmagan unlilar bo’lmagan negizlarga qo’shilgan. Keyingi davrda esa har qanday negizga
qo’shilgan.
-nuң g’g’-nүң. Qaratqich kelishigining bu varianti oxirgi bo’g’inda lablangan unlilar qatnashgan negizlarga qo’shiladi: Rasulnuң sөzi (Tafsir). Xarunnuң aqlo’ (QR). Kөzүңnүң allo’da nargis kelib qato’g’ kөzlүg...(Xamsa). Bu qo’shimchaning yuqoridagi negizlarga qo’shilishi XV-XVI asrlargacha davom etgan. Shuningdek, bu qonuniyatdan chekinish hollari ham uchraydi: Kөzniң niyati (Atoiy), xalqnuң ranji (Tafsir).
-o’ң g’g’-iң g’g’-үң. Qadimgi turkiy tilda undosh bilan tugagan negizlarga
qo’shiladigan bu qo’shimchalar eski o’zbek tilida ham uchraydi.Lekin uning
qo’llanishi ayrim so’z shakllarigagina xosdir. Bu davr ѐdnomalaridan mazkur qo’shimcha faqat «Tafsir»da ancha keng qo’llangandir: ul eliң evlәri, anlaro’ң evlәri.
-үң qo’shimchasi. Bu qo’shimcha kim olmoshi bilangina qo’llangan: Sen
kimүң og’lo’-sen?
Qaratqich kelishigi qo’shimchasining bunday variantlari singarmonizmli turkiy tillarda va singarmonizmli o’zbek shevalarida ham uchraydi.
Bu kelishikning belgisiz qo’llanishi eski o’zbek adabiy tili uchun ham xarakterli bo’lgan: Mүlk ikki bāg’o’ ikki ālam g’g’ Sultanlo’g’ erүr saңa musallam (Xamsa).
Tushum kelishigi. Eski o’zbek adabiy tilida tushum kelishigi –no’ g’g’-ni
g’g’ -n g’g’-o’ g’g’-i variantlariga ega bo’lgan.
-no’g’g’-ni. Bu affiks o’zbek tili taraqqiѐtining barcha davrlarida
qo’llanib kelgan: Yolno’ berkitәyin, qamug’no’ qutqarayo’n (QR). Bu sөzni kizlәdilәr (TF). Bu qo’shimcha «Bobirnoma» asarida qaratqich ma’nosini bildirgan: Bir qo’rg’avulno’ үskүnәsini tөrt kishi yeb tugata almaydur
(BN).
-n. Bu qo’shimcha varianti eski o’zbek tilida ancha faol qo’llangan Lekin u III shaxs egalik qo’shimchasidan keyin qo’shilgan: Qo’lo’ch birlә basho’n kesti (O’N). Ismāilno’ң evin sordo’ (QR). Tushum kelishigining bu qo’shimchasi she’riy asarlarda keng qo’llangan.
-o’g’g’-i. Bu qo’shimcha I va II shaxs egalik qo’shimchalaridan keyin qo’shilgan: Adl qulag’o’-la eshit halo’mo’ (Muqimiy). Aqlo’mo’ tamam aldo’ tүgmәi giribaniң (Furqat).
Tushum kelishigining belgisiz qo’llanishi ham eski o’zbek tili uchun xarakterlidir: Qoymag’umdur etәgiң (Bobir). Kөңүl shәkәr bikin ag’zo’ң kөrүp (Sakkokiy).
Tushum kelishigininү qadimgi turkiy tilga xos bo’lgan –g’g’g’-g,-o’g’g’g’-igg’g’-
ug’g’g’-үg variantlari eski o’zbek tilida uchramaydi.
Jo’nalish kelishigi. Bu kelishik qo’shimchasi eski o’zbek tilida –qag’g’-g’a
g’g’- kә g’g’ -gә, –ag’g’-ә va –na g’g’-nә kabi variantlarga ega. Shu bilan birga, qadimgi turkiy tilga xos bo’lgan –g’arug’g’ -gәrү g’g’ -qaru g’g’ -kәrү, -ra g’g’ -rә, -ru g’g’-rү
qo’shimchalari ham ayrim ѐdnomalarda uchraydi.
-g’ag’g’–g’gә varianti unli va jarangli undosh bilan tugagan so’zlarga
qo’shiladi, –qa qo’shimchasi jarangsiz undoshlar va g’,h undoshlari bilan tugagan negizlarga qo’shiladi: Eykim baro’ she’r ahlo’g’a sen xān yaңlo’g’ g’g’ She’riң bHaro’ she’rlәrgә sultān yaңlo’g’ (Bobir). Lāla qadaho’na tashqa urduң g’g’ Jāla gүhhәrini bashqa urduң (Xamsa).
XIII-XIV asr ѐdgorliklarida bu tartib buzilgan, ya’ni, -g’a o’rnida –qa
qo’shimchasi ѐki aksincha qo’llanavergan: Ibrahimg’a g’g’ Ibrahimqa, avg’a g’g’
avqa, otg’a g’g’ otqa (QR).
-kәg’g’ -gә. Til oldi unlilari qatnashgan negizlarga qo’shiladi. Eski o’zbek tilida qay hollarda –kә, qaysi hollarda –gә qo’shimchasining qo’shilishini aniqlash birmuncha qiyin, chunki arab ѐzuvida bu ikki variant ham (kof) harfi bilan ѐzilgan. Shunga qaramasdan, jarangli va sonor undoshlar va unlilardan so’ng –gә, jarangsiz undoshlardan so’ng –kә qo’shimchasining
qo’llanganini mushohada qilish mumkin: Kөңlүmgә dәrd
kelgәli...(Boburnoma). Elikkә meniң yasho’m yeti (Sh. turk).


-a G’-ә. Bu affikslar undosh bilan tugagan so’zlarga qo’shiladi. Lekin uning qo’llanishi janrlar bo’yicha chegaralangan. Bu forma XIII- XIV she’riy asarlarda ham, prozaik asarlarda qo’llangani holda, XV asr va undan keyingi davrlarda asosan she’riy asarlarda uchraydi: Bashlaro’no’ qasho’ma yetkүrүңүz (Shayboniynoma). Kel, taqo’ yurtuңa egә bol (Sh.tar.). Ne uchun
avval өzүңә āshnā qqo’ldo’ң meni (Otoiy). Yā rabb, ne ajab yāri jafākāra yoluqtum g’g’ Kөzi-yu qasho’ jādu-vu makkara yoluqtum (Lutfiy).
Qadimgi turkiy tilga oid bo’lgan –g’aruG’-gәrүG’G’-qaruG’-kәrүG’G’-ruG’-rү affikslari eski o’zbek tilida o’zining kelishik funktsiyasini yo’qotgan. Ular keyinchalik eski o’zbek tilida ham ravish yasovchilarga aylanib ketgan.
Qadimgi turkiy tilga oid bo’lgan –raG’-rә affiksi «Tafsir»da uchraydi:
Ya Muhammad, tashra cho’q. Biroq keyinchalik bu affiks ham ravish yasovchiga o’tib ketgan: ichrә (ichkari), asra (pastki, quyi).
Jo’nalish kelishigining belgisiz qo’llanishi ham eski o’zbek tili uchun xarakterli bo’lgan. Misollar: Senki ul yan әzimәt etkүңdүr (Navoiy). Bir inisin yibәrүr boldo’ Hisār (Shayboniynoma).