Book · September 005 citations 35 reads 4,397 author

3.1. Antik Çağ Çeviri etkinliği 
Çeviri varlığını, yazılı kültüre borçludur. Bundan böyle, yazılı kültürün 
evrimiyle çevirinin evrimi birbirine koşut olarak düşünülebilir. Antik çağ-
dan başlayarak yazı başta olmak üzere temel  bilim  dallarını  Batı’ya  ilk 
tanıtan ve Batı kültürünün temellerini ilk atan Yunan uygarlığı olmuştur. 
Yunan kültürünün ekonomik ve kültürel üstünlüğünün, çeviri etkinli-
ğine borçlu olduğu söylenebilir. Bu uygarlık başta yazı olmak üzere arit-
metik, geometri, astronomi ve tıpla ilgili temel bilgileri ilk kez Babil ve 
Mısır uygarlığından çeviri yoluyla edinmiştir. Her ne kadar çevirinin var-
lığı ve kimliği öne sürülmese de, kültürel, askeri ve ticari alanda olumlu 
yönde  etkisi  olduğu  yadsınamaz.  Bu  ise,  Yunan  uygarlığında  çevirinin 
eğitim amacıyla bilgi edinmek üzere kullanıldığını ve Yunan uygarlığının, 
öteki Akdeniz ülkelerine kültürel üstünlüğünü, Mısır’dan edindikleri kay-
naklara borçlu olduğunu gösterir. Bu dönemden başlayarak, çeviri etkin-
liğinin  savaşlar  sırasında  çeşitli  kimlikteki  askerler  arasında  iletişim 
kurma, ya da ticari amaçlı olarak gündelik yaşamın bir parçası olduğu öne 
sürülebilir. Buradan, Antik çağda bile hem yazılı, hem de sözlü çeviri et-
kinliğinde bulunulduğu, ne var ki,  çeviriye bir “amaç” olarak değil,  bir 
“araç”  olarak bakıldığı sonucu çıkartılabilir. Kuşkusuz, siyasal üstünlü-
ğünü kültürel kimliğini öne çıkararak benimsetmek isteyen bir uygarlıkta, 
özgün ve çeviri arasındaki sınır ortadan kalkarak çeviri olgusuna nesnel 
olarak bakma, bilinçli olarak göz ardı edilmeye çalışılır. Ne var ki, çeviri-
nin “görünmezliği”, onun yazılı kültürün gelişimine katkısının önüne ge-
çememiştir.  
Bilim  dallarının  kendine  özgü  kavram  ve  kuramları  oluşturması,  bir 
başka deyişle, yazının özümsenmeye başlamasıyla birlikte nesnelerin so-
mut  dünyasından  simgelerin  soyut  dünyasına  geçiş  Platon’un  “idea”lar 
felsefesiyle birlikte doğmuştur. Bu aynı zamanda Platon ve Aristoteles'le 
birlikte Mısır ve Babil’den kalan görgül bilim anlayışının zamanla yerini 
spekülatif  bilime  bırakacağı  düşüncesini  akla  getirir.  Bir  başka  deyişle, 
“doğa bilimlerinden”, “soyut düşünceye dayalı bilimlere” geçişin bir işa-
reti olarak da değerlendirilebilir. Bununla birlikte, soyut düşüncenin ge-
lişmesi, yazının içselleşmesini kolaylaştırarak yazılı kültürün benimsenip 
yerleşmesine yol açar. Daha da açacak olursak, yazı aracılığıyla sözün ya-
zılı simgeye dönüşmesi, ya da Jakobson’un deyişiyle, diliçi simgelere dö-
nüşmesi, sözlü geleneğe bağlı olarak şekillenmiş belleğin yazı aracılığıyla 

---

 
41 
dışarı vurularak düşüncelerin belli bir savı kanıtlayacak şekilde sıralı ola-
rak çözümlenmesi anlamına gelir. Sözlü belleğin yerini yazılı belleğe bı-
rakmasıyla birlikte, diliçi çeviri, başka bir deyişle de, sözlü-yazılı tartış-
ması gündeme gelir. Örneğin, Platon’un yapıtlarında yazılı geleneğin yön-
temlerini kullanmasına karşın, 
Phaedrus
’ta yazıya karşı bir tutum sergile-
mesi, 
Res Publica
’da ise, sözlü kültürün temsilcisi şair ve ozanları devle-
tin yönetiminden dışlaması, onun yazılı-sözlü gelenek arasında çelişkiye 
düştüğünü gösterir. Bu ise, yazılı geleneğin içselleşmesiyle birlikte, hala 
geçiş dönemi sancıları çekildiğini gösterir. Öte yandan, sözlü-yazılı şek-
linde  nitelenen diliçi çeviride  yukarıda  kısaca  deyindiğim şekilde  ateşli 
tartışmalar sürerken, dillerarası çeviriden tek bir söz bile edilmemesi dü-
şündürücüdür. Kuşkusuz bu soruların dönemin çeviri anlayışını belirleyen 
kültürel, siyasal ve toplumsal yapısıyla doğrudan bağlantısı olduğu yadsı-
namaz.  
Atina’nın  yükseliş  döneminde  siyasal  olarak  askeri  üstünlükten  çok 
kültür üstünlüğüne önem vermesi, onun çeviri etkinliğini yadsımasına yol 
açmıştır. Bu anlayış, Antik Yunan kültürüyle beslenmiş olan Helen impa-
ratorluğunda da sürdürülmüş, askeri ve siyaset merkezi Atina'dan İsken-
deriye’ye  taşınmasına  karşın,  Yunan  dili  resmi dil  olarak Akdeniz’deki 
komşu devletlere de kabul ettirilmeye çalışılmıştır. Bu durumda Helen uy-
garlığı da ülkelerarası sorunları çözmek üzere çeviriden yola çıkmaktansa, 
kendi dilsel ve kültürel üstünlüğünü benimsetmek üzere Antik Yunan kül-
türünden yola çıkmayı yeğlemiştir. Böylelikle Helen uygarlığında çeviri 
etkinliği bastırılmış bir eylem olarak sürdürülmüştür.  
Soyut düşünme yetisinin gelişmesiyle birlikte,  düşüncelerini bir kağıt 
üzerine sığdırma, sıraya koyma ve sözlü geleneğin aksine tekrarlardan ka-
çınma, dönemin düşünür ve yazarlarını sonunda çizgisel düşünmeye zor-
lamıştır. Bu ise, zaman akışı içerisinde tümdengelimli yönteme dayalı ol-
makla birlikte, spekülatif bilimlerin gelişmesine zemin hazırlamıştır. Bu-
nun en iyi örneğine Aristoteles’in yapıtlarında rastlanmaktadır. Platon’un 
da öğrencisi olan Aristoteles de çeviri konusuna doğrudan değinmemekle 
birlikte, çevirinin en temel unsurlarından biri sayılan dil edinci kavramını