Book · January 020 citations reads 4,481 authors: Some of the authors of this publication are also working on these related projects

 
22.2.Aerofotosuratlarda tektonik strukturalar va stratigrafik 
komplekslarni talqin qilish. 
Aerofotosuratlarni talqin qilishning asosiy vazifalari bo’lib ularda 
tasvirlangan tog’ jinslarining yotish sharoitlarini, har xil qatlamalar orasidagi 
nomuvofiqliklarni, burmali va yoriqli strukturalarni aniqlash va o’rganish 
masalalari sanaladi. 
Qulay shariotlarda aerofotosuratlarda tasvirlangan geologik strukturalarni 
talqin qilish asosida geologik kesmalar va xaritalar tuzish mumkin. Bunday 
sharoitlarga tub jinslarning ochilganligi darajasi, geologik kesmada turli litologik 
tarkibdagi qatlamlarning almashinib yotishi, tektonik strukturalar elementlari bilan 
relyef shakllari, suv tarmoqlari va o’simliklarning tarqalishi orasidagi 
bog’liqlikning mavjudligi kiradi. Bundan tashqari aerofototasvirga olish sharoiti, 
uning miqyosi va sifati ham ahamiyatli hisoblanadi. 
Tub tog’ jinslari qancha yaxshi ochilgan bo’lsa, joyning geologik 
tuzilishini belgilovchi strukturalar xususiyatlari ham shuncha aniq ifodalangan 
bo’ladi. Bunda talqin qilish uchun interpolyasiyadan foydalanmasa ham bo’ladi. 
O’rganilayotgan joyning geologik kesmada tog’ jinslarining moddiy tarkibi 
qanchalik xilma-xil bo’lsa, aerofotosuratlarda qatlam va gorizontlarning yotish 
sharoiti va ular orasidagi munosabatlar shuncha batafsil ko’ringan bo’ladi. Tog’ 
jinslari o’zlarining rangi va nurash jarayoniga bardoshliligi bilan keskin 
farqlanuvchi joylarda aerofotosuratlarni talqin qilish yaxshi natijalar beradi. 
Har xil struktura shakllarini talqin qilishda aerofotosuratlarda eng yaxshi 
ko’rinadigan qatlamlardan tayanch gorizontlari sifatida foydalaniladi. Ular 
yondosh jinslarning yotish sharoitini aniqlashda katta yordam beradi. Bunday 
tayanch gorizontlari bir xil tarkibli qalin qatlamalarni va yaxshi ochilmagan 

---

172 
maydonlardagi geologik strukturalarni talqin qilishda asosiy belgi sifatida 
ishlatiladi. 
Darzliklar va klivajalar kuchli rivojlangan bir xil tarkibli, burmalangan 
tog’ jinslarini talqin qilishda o’zgacha fototonga ega bo’lgan qatlam yoki 
gorizontlarning mavjudligi asqotadi. Bunda ularning ma’lum relyef shakllarini 
hosil qilishi ham yordam beradi. 
Aerofotosuratlarda 
tasvirlangan 
tektonik 
strukturalarni 
aniqlashda 
relyefning ham ahamiyati katta bo’ladi. Relyef qanchalik notekis bo’lsa, 
strukturalarni talqin qilish belgilari shuncha ko’payadi va uning aniqligi oshadi. 
Relyef shakllarini tahlil qilish bilan bir qatorda suv tarmoqlariga ham 
e’tibor berilishi lozim. Chunki ularning yo’nalishi, vodiylarning tuzilishi, 
ko’llarning joylashishi, qirg’oqning shakli joyning geologik tuzilishidagi struktura 
shakllarini bevosita aks ettiradi. 
O’simlik koplamalari yaxshi rivojlangan joylarda geobotanik belgilardan 
unumli foydalanish darkor. Chunki ularning tarqalishidagi qonuniyat joyning 
geologik tuzilishiga bog’liq bo’lishi mumkin. 
Har xil o’lchamdagi burmali strukturalarni talqin qilishda bir vaqtning 
o’zida aerofotosuratlar, fotosxema va fotoplanlardan foydalanish yaxshi natija 
beradi. Ko’proq va yaxshi ochilgan joylarning aerofotosuratlarida burmalarning 
butun tafsilotlari va mayda uzilmali strukturalar o’rganiladi. Yirik tektonik 
strukturalar fotosxema va fotoplanlarda ancha yaxshi ifodalangan bo’ladi. 
Shuni yodda tutish kerakki, relyefi ancha tekis va tub jinslar yaxshi 
ochilmagan hududlarda aerofotosuratlarda ko’rinmaydigan yirik strukturalar 
fotosxemalarda aniqlovchi belgilarining ko’payishi va boshqa strukturalar bilan 
bo’lgan munosabati bo’yicha ancha oson ajratiladi. 
Ko’p hollarda yirik burmalar tog’ tizmalarining shakli va yo’nalishi hamda 
nurashga chidamliroq bo’lgan tog’ jinslaridan tuzilgan turli tepaliklar orasidagi 
ma’lum qonuniyatlar yordamida aniqlanadi. Litologik tarkibi bo’yicha farq 
qiluvchi qatlamlardan tuzilgan burmalarda topografik tasavvur talqin qilish vaqtida 
muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Yotish burchagi kichik bo’lgan burma qanotlarida 

---

173 
va monoklinal strukturalarda kuestali relyef turi rivojlangan bo’ladi. Sinklinal va 
antiklinal strukturalarning yadrolari o’rnida botiq va qavariq relyef shakllari hosil 
bo’ladi. Aerofotosuratlarda burmali strukturalarni talqin qilish belgilari tog’ jinslari 
orasidagi munosa-batlarni tahlil qilishda va kontaktlarni aniqlashda yordam beradi. 
Aerofotosuratlarda burmali strukturalarni talqin qilishda relyef bilan bir 
qatorda suv tarmoqlari va ularning shakli, yo’nalishi ham asosiy belgilar qatorida 
turadi. 
Asimmetrik tuzilishga ega bo’lgan vodiylarning o’zaro parallel 
joylashganligi shu joyda monoklinal strukturaning mavjudligi va ularning 
yo’nalishi bo’yicha ushbu vodiylarning hosil bo’lganligidan darak beradi. 
Cho’kindi jinslar rivojlangan bir markazdan yoki suvayirg’ichdan turli tomonlarga 
radial yo’nalgan soylar yadrosi mustahkam tog’ jinslaridan tuzilgan antiklinal 
strukturalarda kuzatiladi. 
Burmalarning turlari va ular orasidagi munosabatlarni aniqlashda yana bir 
muhim xususiyat - aerofotosuratlarda tasvirlangan qatlamlarning stratigrafik 
ketma-ketligi masalasidir. Aerofotosuratlarda qatlamlarning stratigrafik ketma-
ketligini aniqlash natijasida burmali strukturalarning konturi, uzilmali struktura-
larning 
morfologik 
turlari 
aniqlanadi. 
Bulardan 
tashqari 
burmalarning 
simmetrikligi xususiyatlari, qanotlarining yotish elementlari, burmalarning 
to’ntarilib yotganligi, yirik burmalarda mahalliy murakkablanishlarning mavjudligi 
talqin qilinadi. 
Aerofotosuratlarda tasvirlangan geologik strukturalarni talqin qilishda 
qo’shimcha belgilar sifatida (ba’zi hollarda etakchi sifatida) tabiiy geologik 
jarayonlar (nurash shakllari, karstlarning rivojlanishi va b.), tuproq qatlamining 
mavjudligi va o’simliklarning tarqalish xususiyatlaridan ham foydaniladi. 
Burmalar tuzilishda qatnashuvchi karbonatli va tuzli jinslar yer yuzasida 
ochilib yotmasada, ular relyefning karstli shakli bo’yicha aniqlanishi mumkin. 
Oddiy tuzilishdagi yirik burmalar qanotlarining yotish burchagi o’rtacha va 
kichik bo’lganda, ularda nurashga chidamliligi bo’yicha turli tog’ jinslarining 
mavjudligi tufayli, bir-biriga nisbatan parallel joylashgan kuestali relyef qatorlari 

---

174 
rivojlangan bo’ladi. Kuestali relyef qatorlari orasida odatda o’zaro parallel 
joylashgan asimmetrik tuzilishga ega bo’lgan soyliklar vujudga keladi. Bunda hosil 
bo’lgan qatlam uchburchaklari bir tomonga qiyalangan va kuestali relyef 
qatorlarining yo’nalishi bo’yicha rivojlangan bo’ladi. 
Antiklinal va sinklinal burmalar turli qattiqlikka ega qatlamlardan tarkib 
topganda yadrosiga nisbatan simmetrik joylashgan burma yollari, qoyali zanjirlar 
va cho’zinchoq tepaliklar rivojlanishi tufayli aerofotosuratlarda aniq ko’rinadi. 
To’g’ri va simmetrik antiklinal burmalarda qatlamlarning yotishi burma 
o’qidan qarshi tomonga qiyalangan, qatlam uchburchaklari va trapesiyalarining 
uchi esa burma o’qiga qaragan bo’ladi. Antiklinallarning periklinal tugallanish 
joylarida har ikkala qanotlarni tashqil qilgan qatlamlar tutashadi va aniq 
ifodalangan gumbaz hosil qiladi. Agar qatlamlarning stratigrafik ketma-ketligi 
ma’lum bo’lsa, antiklinal burmalar yadrosida nisbatan qari va qanotlarida yoshroq 
tog’ jinslarining ochilib yotganligidan foydalanib osongina aniqlanadi. 
O’rta Osiyoning ko’plab hududlarida kontrast ranglardagi kaynozoy 
yotqiziqlari qatlamlaridan tuzilgan burmalar va monoklinal strukturalar 
aerofotosuratlarda o’zlarining barcha tafsilotlari bilan ifodalangan. 
Antiklinallarning aksi sifatida sinklinal burmalarda qatnashuvchi qatlamlar 
hamma joyda ham burma o’qiga qarab qiyalangan, qatlam uchburchaklarining uchi 
burma o’q chizig’iga qarshi tomonga qaragan bo’ladi. 
Burmalarning asimmetrikligi aerofotosuratlarda qanotlarining turli 
qiyaliqda yotganligi va ularga mos keluvchi burmada qatnashuvchi qatlam va 
gorizontlarning er yuzasiga chiqish kengligining kichirayishi yoki qattalashishi 
orqali aniqlanadi. Ularning yer yuzasiga chiqish kengligi qalinligiga to’g’ri va 
yotish burchagiga teskari munosabatda bo’ladi. 
To’ntarilgan burmalarda har ikkala qanot ham bir tomonga yotgan, qatlam 
uchburchaklarining uchi esa bir tomonga qaragan bo’ladi. 
Aerofotosuratlarda burma qanotlarining tutashgan joylari, qatlamlar yaxshi 
ochilgan sharoitda, qatlamlarning bevosita tutashishi va yotish burchagining 
pasayishi orqali topiladi. 

---

175 
Relyefi notekis va tog’ jinslarining tarkibi bir xil bo’lgan joylardagi oddiy 
strukuralarni 
xaritalash 
ham 
ancha 
murakkab 
bo’ladi. 
Bu 
hollarda 
aerofotosuratlardan foydalanilsa joyning geologik tuzilishi xususiyatlari ancha tez 
va to’g’ri talqin qilinadi. 
Yotish sharoitlari tez o’zgaruvchi, murakkab burmalangan, bir tarkibli 
qalin slanes qatlamlaridan tuzilgan va relyefi notekisligi tufayli yurish qiyin 
bo’lgan hududlarni dala kuzatuv marshrutlari bo’yicha xaritalashda aerofoto-
suratlardan foydalanish katta ahamiyatga ega. 
Aerofotosuratlarda o’zaro yo’nalishi va yotishi to’g’ri kelmaydigan 
qatlamlar orasidagi burchakli nomuvofiqliklar juda yaxshi aniqlanadi. 
Yer yoriqlaridan farqli o’laroq nomuvofiqlik yuzasi pastda yotuvchi, 
nisbatan qari jinslar kompleksi strukturalarini ma’lum burchak ostida qirqib o’tadi 
va ustida yotuvchi qatlamlarga parallel bo’ladi. 
Turli yotqiziqlarning relyefda har xil shakllar hosil qilishi, fototonlari 
orasidagi farq va o’zgacha dislokasiya darajasi orqali, yotqiziqlarning stratigrafik 
ketma-ketligini hisobga olgan holda, aerofotosuratlarda nomuvofiqliklarni aniqlash 
mumkin. 
Tog’ jinslaridagi yirik tektonik yoriqlardan tortib to mayda darzliklargacha 
bo’lgan uzilmali strukturalarni o’rganish ma’danli va neft konlarini, mineral 
buloqlarni qidirish bilan bog’lik har xil geologik hamda gidrogeologik va 
muxandislik geologiyasi tadqiqotlarida birinchi darajali ahamiyatga ega. 
Gidrogeologik va muxandislik geologiyasi tadqiqot ishlarida tog’ jinslarining 
darzlanish darajasi mukammal o’rganiladi. Chunki tog’ jinslaridagi darzliklar bilan 
erosti suvlarining to’planishi, zahirasi, sifati va sarfi singari xususiyatlar, 
muxandislik inshootlari qurilishida hisobga olinadigan tog’ jinslarining mexanik 
mustahkamligi bevosita bog’lik. 
Mintaqaviy geologik xaritalashda ham uzilmali strukturalarni o’rganish 
muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Yirik yoriqli strukturalar bevosita geologik 
xaritalarda tasvirlanadi. Darzliklarni o’rganish orqali burmalanish davridagi 

---

176 
tektonik kuchlanish yo’nalishi va intensivligini, burmali strukturalarning turini 
aniqlash mumkin. 
Aerofotomateriallarda kuzatiladigan uzilmali strukturalar orasida cho’kindi 
va metamorfik jinslaridagi darzlanish, otqindi jinslardagi darzlanish hamda yer 
po’stida uni tashkil etuvchi tog’ jinslarining tarkibiga bog’liq bo’lmagan yirik yer 
yoriqlari singari turlari ajratiladi. 
Cho’kindi va otqindi jinslardagi darzlanish tub jinslarning yaxshi 
ochilganligi sharoitida hamda aerofotosuratlarning sifati yaxshi va miqyosi 
1:20000 va undan yirik bo’lgan hollardagina etarli darajada aniq va to’g’ri talqin 
qilinishi mumkin. Darzliklarni talqin qilishning asosiy belgilari bo’lib, ularning 
tog’ jinslardagi mikrorelyeflari bilan ifodalangan chiziqli tasviri, o’simliklar, 
darzlik bo’shlig’ini to’ldirovchi tomirli jinslar va darzliklar bo’ylab rivojlangan 
jarlik va soylik tarmoqlari sanaladi. 
Odatda ma’lum bir to’plamni tashkil etuvchi tik yotgan ochiq darzliklar 
aerofotosuratlarda osongina aniqlanadi. 
Cho’kindi jinslarning burmalanish davrida rivojlanuvchi ochiq o’zilish 
darzliklari hamda cho’kindi va otqindi jinslarni kesib o’tuvchi boshqa darzliklar 
ham aerofotosuratlarda yaxshi talqin qilinadi. 
Qumli slaneslarda va karbonatli tog’ jinslarida rivojlangan klivajalar ham 
yirik miqyosli aerofotosuratlarda aniqlanishi mumkin. 
Intruziv jinslarda ko’p hollarda o’zaro kesishuvchi radial va konsentrik 
darzliklar rivojlangan bo’ladi. Darzliklar bo’yicha maysalarning o’sishi ularni 
aerofotosuratlarda aniqlashda ancha qo’l keladi. 
Aerofotosuratlarda yirik uzilmali strukturalarni aniqlash eng ma’suliyatli 
ish hisoblanadi. Bunday strukturalarning oddiy uzilish, tog’ jinslarining surilish 
yuzasi bo’ylab harakati tufayli hosil bo’ladigan uzilma, uzilma-siljima va yopilma 
singari turlari vujudga keladi. Ularni aniqlashda geomorfologik, strukturaviy va 
geobotanik belgilardan foydalaniladi. 

---

177 
Yer yoriqlari relyefda tektonik pog’onalar, tog’ yonbag’irlarining tektonik 
etaklari, tektonik vodiy va cho’kma shaklida hamda qattiq va tomirli jinslar hosil 
qiluvchi relyeflar hosil qiladi. 
Tik yotuvchi yer yoriqlari aerofotosuratlardagi boshqa konturlardan to’g’ri 
chiziqligi bilan ajralib turadi. 
Yer yoriqlarining yoshi aerofotosuratlarda har xil yoshdagi tub jinslar bilan 
bo’lgan munosabati hamda hozirgi zamon relyef shakllari va to’rtlamchi davr 
yotqiziqlari orasida tutgan o’rni bilan aniqlanadi. Yer yoriqlarining o’zaro 
munosabatlari va ularning qayta harakatga kelishi hodisalari ham ularning yoshini 
aniqlashda foydalaniladi. 
Eng yosh yer yoriqlari ko’p aniqlash belgilari borligi tufayli 
aerofotosuratlarda tez talqin qilinadi. Bunday belgilardan asosiysi yer yorig’ining 
relyefda ifodalanishidir. 
Yondosh jinslarning burdalanishi bilan kechadigaan yer yoriqlari bo’ylab 
chuqur yuvilish jarayoni rivojlangan bo’ladi. Bunda bevosita yer yorig’i bo’ylab 
soyliklar shakllanadi. Ko’p hollarda to’rtlamchi davrda hosil bo’lgan yirik yer 
yoriqlari hozirgi relyef yuzasida blokli surilish bo’yicha aniqlanadi. 
Neogen va to’rtlamchi davrlarida yirik maydonlarning blokli harakati 
tufayli hosil bo’lgan va tog’ etaklari bo’ylab cho’zilgan yer yoriqlari 
aerokosmosuratlarda juda aniq talqin qilinadi. 
Quruq iqlimli o’lkalardagi yosh uzilmali strukturalarni talqin qilishda 
ularning yuzalari bo’ylab rivojlangan namlikni sevuvchi o’simliklar muhim 
ahamiyatga ega. Bunday yer yoriqlari odatda suvli bo’ladi. Bundan tashqari er 
yoriqlari bo’ylab o’simliklarning rivojlanishi surilish yuzalarida yondosh 
jinslarning burdalanganligiga ham bog’liq bo’ladi. 
Yer yoriqlari aerokosmosuratlarda o’zining nisbatan to’g’ri chiziqli shakli 
bilan talqin qilinadi. Notekis relyefli joylardagi yer yoriqlarining to’g’ri chiziqli 
shakli ularning vertikal yotganligidan dalolat beradi. 
Yuqorida sanab o’tilgan barcha talqin qilish belgilari stratigrafik 
maqlumotlar bilan ham tasdiqlanishi kerak. Yer yoriqlarini aerokosmosuratlarda 

---

178 
talqin qilishda yetarli darajada ishonchli belgilarga tayanish kerak bo’ladi. 
Aerokosmosuratlarda talqin qilish belgilarini topish va ulardan ustalik bilan 
foydalanish uncha aniq bo’lmagan uzilmali strukturalarni ajratishda qo’l keladi. 
Stratigrafik ma’lumotlar yordamida oldin noto’g’ri talqin qilingan yer yoriqlarini 
topish mumkin. Bunday yer yoriqlari oddiy darzliklardan iborat bo’lishi mumkin. 
Geologik xaritalash jarayonida har xil yoshdagi va tarqibdagi tog’ 
jinslarining komplekslari aerofotomateriallar yordamida va dala sharoitida 
o’rganilgan kesma asosida ajratiladi. 
Aerokosmosuratlar va geologik xaritalash miqyosidan kelib chiqqan holda 
bunday komplekslar cho’kindi jinslar uchun qatlamlar, svitalar va gorizontlardan, 
otqindi jinslar uchun esa har xil tuzilishga, tarkibga va yoshga ega bo’lgan 
massivlardan iborat bo’ladi. 

---

179