Book · January 020 citations reads 4,481 authors: Some of the authors of this publication are also working on these related projects

Shurflar va trubalar
-to’g’ri burchakli (kovak) yoki yumaloq qismining 
vertikal shaxta qailmasi ishlovi. Ular gorizontal yoki kichik burchak ostida 
joylashgan quruq bo’sh jinslarda yaratilgan (23.1-rasm). Shurfning odatiy 
chuqurligi 10 - 12 m, ayrim hollarda esa - 30 m gacha bo’ladi. Shurfning 
ko’ndalang kesmasining maydoni – 0,8 dan 4 m
2
bo’ladi. Shurflarda va 
trubkalarda penetrometr yordamida jinslarning har bir qatlamini konsistentsiyasini 
aniqlash qulaydir. Ulardanlaboratoriya sharoitda o’rganish uchun strukturasi va 
namligi o’zgarmagan namuna va monolitlar olinadi. Asl namlikni saqlab qolish 
uchun namunalar parafinlanadi. 
Shurf
(nem.) - yer yuzasiga chiqish yo’liga ega bo’lgan vertikal, ba’zan 
qiya kon inshooti, chuqurligi 25 m. gacha bo’ladi. Yer yuzasidan foydali 
qazilmalarni izlash va razvedka qilish hamda muhandislik geol. si va gidrogeologik 
tadqiqotlar qilish maqsadida o’tkaziladi. Foydali qazilmalarni qidirish, suvni 

---

181 
chiqarib tashlash, shamollatish, material-larni yuqoriga chiqarish, odamlarni pastga 
tushirib chiqarish maqsadlarida foydalaniladi. Mustahkam bo’lmagan tog’ 
jinslaridan o’tadigan Shurflar mustahkamlanadi, chuq. 10 m dan ortiqlari 
shamollatiladi. Shurf-lar kvadrat yoki to’g’ri to’rtburchak, yumaloq shakllarda 
bo’ladi. 
Shaxta
, shaxta stvoli - kon ishlarini bajarish uchun, yer yuzasiga chiqish 
yo’liga ega bo’lgan, yer ostidagi tik yoki nisbatan qiya, ko’ndalang kesimi uncha
katta bo’lmagan (4,5*6,5 m gacha) kon inshooti. Shaxtalar liftlar, izli yoki 
konveyerli transportlar bilan, qurilish paytida esa paqirlar bilan jihozlanadi. Shaxta 
larning ko’ndalang kesimi dumaloq, ba’zan to’g’ri burchakli, kamdankam elliptik 
shaklda bo’ladi. Nisbatan qiya shaxta stvollari to’g’ri burchakli, ravoq shaklida va 
dumaloq bo’lishi mumkin. Shaxta devorlari beton, temirbeton, katta hajmli
temir va cho’yan gardishlar bilan mustahkamlanadi. Shaxta stvoli odamlarni 
tushirib-chiqarish, mustahkamlovchi yog’ochlarni tushirish, rudaga aralashgan - 
keraksizjinslarni chiqarib olish va shaxtani shamollatish, yer osti suvlarini 
chiqarish va razvedka maqsadlari uchun kavlanadi. Shaxta stvoli turlaridan - yer 
yuzasiga chiqish yo’liga ega bo’lmagan (ko’r stvol), shaxtaning past qismidan 
yuqori qismiga foydali qazilmalarni tashib beruvchi tik kon inshooti mavjud. 
Shaxta larning xizmat ko’rsatish muddati katta konlarda 50 - 70 yilga yetadi. 
Dunyoda eng chuqur shaxtalar (chuqurligi 4 - 4,5 km) Hindiston («Chempion Rif» 
shahrisi)da va JAR («Vitvatersrand» va boshqalar)da mavjud. U yerdan oltin, 
kumush va olmoslar qazib chiqariladi.