Боҳодир эшов

Маъмурий–ҳудудий тузилиши ва аҳолиси. 
XVIII аср охирларида 
хонликнинг ҳудуди фақат Фарғона водийсидан иборат бўлиб, бу даврда 
Норбўтабий водийдаги барча беклик ва вилоятларни ўз итоатига киргизиб, 
уларни Қўқонга бўйсундирди. Унинг даврида Андижон ва Марғилон 
вилоятлари водийдаги энг катта мулклар эди. Олимхон даврида хонлик 
ҳудудлари Тошкент ва унинг атрофидаги ерлар ҳисобидан анча кенгайди. 
Тарихий манбаларда Тошкент мулки - вилоят, шаҳар, Тошкент ва Дашти 
Қипчоқ вилояти номлари билан тилга олинади. Унинг ҳудудларига 
Оҳангарон, Чиноз, Тошкент атрофи, Сирдарѐ бўйларидаги Туркистон шаҳри 
ва унинг атрофлари кирган. Бу мулкнинг ҳокимлари манба ва ҳужжатларда 
ҳоким, ҳукмдор, волий, ноиб атамалари билан тилга олинади. Умархон 
даврида Хўжанд, Ўратепа ва Жиззах атрофидаги ерларга ҳам кетма-кет 
юришлар қилиниб, 1817 йилда Ўратепа босиб олинади.
Муҳаммадалихон даврида хонликнинг ҳудудлари янада кенгайади. Бу 
даврда хонлик шимолда Россияга қарашли Ташқи Сибирь округи билан, 
ғарбда Хива ва Бухоро амирлиги билан, жанубда Қоратегин, Дарвоз ва ундан 
узоқроқдаги ерлар – Шуғнон, Рўшон ва Вахон (бу ҳудуд Қўқонга номигагига 
қарам бўлган) Кўлоб билан, шарқда Қашғар билан чегараланган. Хонлик 
ерларига Сирдарѐ билан Қоратегин Ўртасида жойлашган Фарғона ҳудудлари, 
Сирдарѐнинг ўнг қирғоғида жойлашган Наманган, Хўжанд ва бошқа 
шаҳарлар, Бухоро амирлиги ва Қўқон хонлиги ўртасида жойлашган Қурама 
вилояти, Туркистон, Сирдарѐнинг қуйи оқимидаги то Балхаш кўлигача бўлган 
қирғизлар яшайдиган ерлар, кўчманчи қирғизлар яшайдиган Биллур тоғининг 
шарқий этаклари, 1830 йилдан бошлаб ғарбий этаклари ҳам кирган. 
XIХ аср манбаларида Қўқон хонлиги 
беклик
, баъзан 
вилоят ва 
саркорлик
сифатида тилга олинган маъмурий – ҳудудий қисмларга бўлинган 
ҳамда уларни хон томонидан тайинланадиган беклар, ҳокимлар ва саркорлар 
бошқарган. Айрим манбалар (А. Кун) Қўқон хонлигидаги 15 та бекликнинг 
номини келтиради. Булар: Қўқон ва унинг атрофи, Марғилон, Шаҳрихон, 
Андижон, Наманган, Сўх, Маҳрам, Булоқбоши, Аравон, Балиқчи, Чортоқ, 
Навкат, Косон, Чуст ва Бобо дарҳон. ―Туркестанские ведомости‖ (1876, №13) 

---

314 
тўпламида эса Асака, Марғилон, Балиқчи Ўш, Сўх, Косон ва Ўзган саркорлик 
сифатида ҳам тилга олинади. 
Ҳокимлар ва ҳудудий бўлинма бошлиқлари хон оиласи аъзолари, унга яқин 
гуруҳлар, юқори табақа вакиллари ҳамда етакчи қабилалар сардорлари 
орасидан тайинланган. Мисол учун, Худоѐрхон даврида еттита беклик 
хоннинг ўғиллари ва яқин қаришдошлари томонидан бошқарилган. Ўз 
навбатида ҳокимлар вилоят ҳудудларини ўзларининг фарзандлари ва 
қариндошларига бўлиб берганлар. Қўқон хонлигининг маъмурий-ҳудудий 
бошқарув тизимида