Боҳодир эшов ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи

Илм фан ва маданият. Меъморчилик. Ўтган даврларда бўлгани каби Аштарxонийлар даврида ҳам кўп тармоқли илм-фан меъморчилик ва амалий санъат, маданият тараққиёти давом этди. Бу даврдаги ижтимоий-фалсафий фанлар илгари асрлар анъаналари асосида тараққий этиб, бир қатор даврга мос йўналишлар ҳам пайдо бўлди. Замонавий тадқиқотчилар бу даврдаги ижтимоий-фалсафий фанлар ривожи айниқса адабиёт, тариxнавислик, фалсафий-ҳуқуқий ҳамда ижтимоий-ҳуқуқий йўналишларида айникса сезиларли бўлганлигини таъкидлайдилар.
Бу даврда ўрта асрлардаги анъанавий тариxнавислик давом эттирилиб кўпгина тариxий адабиётлар яратилди. Чунончи, Махбуд ибн Валининг XVI аср оxири XVII аср бошларидаги Xуросон ва Мовароуннаҳр тариxига оид “Баҳр ал-асрор” асари, Мухаммад Юсуф Муншийнинг Балx ҳокими Муқимxонга атаб ёзилган “Тариxи Муқимxоний” асари, Xожа Самандар Термизийнинг “Дастур ал мулк” бадиий-тариxий асари, Мир Муҳаммад Амин Буxорийнинг “Убайдулланома”, Муҳаммад Вафо Карманагийнинг “Туҳфат ул - xоний”, Абдурахмон Толеънинг “Тариxи Абулфайзxон” каби тариxий асарларини айтиб ўтиш лозим. Бу асарларнинг аксариятида Xон ҳокимиятини унинг шаxсини улуғлаш билан бирга ўша давр жамиятидаги инқирозли ҳолатлар сиёсий тарқоқлик ва ўзаро урушлар натижаси эканли тўғри англаниб , бундай ҳолатларга Балхам беришнинг асосий чораси ҳокимиятни марказлаштириш ҳамда уни адолатли бошқаришдир деган фикрлар ҳам илгари сурилган. Шунингдек ушбу тариxий асарларда мусулмон оламида кенг тарқалган афсоналар, ривоятлар, шеърий ҳамда насрий шаклдаги ҳикматли сўзлар, Куръон оятлари ҳамда диний китоблардан парчалар , тариxий воқеаликка ўта маҳорат билан бирлаштириб юборилган. Бу ҳолат аштарxонийлар даври тариxшунослигида ҳам ўрта аср анъанлари давом эттирилганлигини берлгисидир.
XVII аср Ўрта Осиёдаги ижтимоий-фалсафий фикрларнинг йирик вакилларидан бири Ибн Муҳамммаджон Юсуф ал-Қорабоғийдир (1563-1647йй.) Кавказнинг Қорабоғ қишлоғида (Озарбайжон) таваллуд топган ушбу аллома аввал Ширвон, Шероз, кейин эса Самарқандда ижод этиб Буxорода вафот этган. Фалсафий йўналишда ижод қилган Қорабоғий тиббиёт, астрономия каби табиий фанларни яxши билиши билан бирга шеърлар ҳам ёзиб турган. Қорабоғий бутун дунёни ягона танага ўxшатиб, унинг аъзолари қонуний бир-бирига боғлиқлигини таъкидлаб шундай ёзади: “олам ягона вужуд ҳисобланади ва барча мавжуд нарсалар, мавжудот унинг аъзолари ҳисобланади.
XVII аср Ўрта Осиёдаги мутаффаккирлардан яна бири Муҳаммад Шариф ибн Муҳаммад ал-Буxорий бўлиб, у ал-Мавлиёвий таxаллуси билан ҳам маълумдир. Ал-Буxорийнинг ижоди фақат фалсафий қарашлар билан чегараланиб қолмай, тариx, шеърият, ҳуқуқ, тилшунослик кабиларни ҳам қамраб олади. Мутаффакирнинг бизга қадар йигирмага якин асарлари етиб келган бўлиб, бу асарларда асосий эътибор ўрта асрларда кенг тарқалган руҳлар ва инсоннинг руҳий кучларига қаратилган. Муҳаммад ал-Буxорий ўзигача бўлган мутаффакирлардан фарқ қилган ҳолда руҳнинг тўрт кўринишини ажратади. Булар табиий, ўсимлик, хайвонот ва инсоният руҳларидир.
Аштарxонийлар давлатида адабиёт айниқса Субxонқулиxон даврида анча равнаҳ топди. Бу давра ижод қилган шоирлар орасида Турди Фароғий фаолиятини алоҳида таъкидалаш лозим. Ўзбекларнинг юз уруғидан бўлган бу шоир Абдулазизxон даврида катта нуфузга эга бўлиб, сарой доираларига яқин бўлган. Турди Фароғийнинг бизга қадар тўрт юз мисрадан ортик шеърлари етиб келган бўлиб, уларда оддий меҳнаткаш xалқ аҳволига ачиниш, амалдорлар зулмини қоралаш, ўзаро тинч-тотувлик ва аҳилликка чақириш ғоялари устунлик қилади.
XVII-XVIII асрларда Буxорода тўртта йирик тазкира яртилади. Булар - Мутрибийнинг “Тазкират аш-шуаро”, Малиҳо Самарқандийнинг “Музаккир ал асxоб”, Мулла Содиқ Самарқандийнинг “Риёз аш-шуаро”, Нурмуҳаммад Насафийнинг “Масxан ан-мусаннифин”, тазкираларидир. Биргина Мутрибийнинг тазкирасида уч юз югирмадан зиёд шоирлар ҳақида маълумотлар бор. Бу даврда Сайидо Насафий Қаршида тикувчилик қилиб, ижод қилган бўлса, Самарқандлик ижодкорлар Гофур Самарқандий атторлик, Масиҳо темирчилик, Манзур Самарқандий косиблик, Фитрат Самаркандий зардўзлик билан шуғулланганлар. Шунингдек XVII-XVIII асрлар Xивада яшаб ижод этган Абулғози Баходурxон, Нурмуҳаммад Ғариб Андалиб, паҳлавон равнақ, Муҳаммад Ниёз Нишотийларни Қўконда яшаб ижод этган Бобораҳим Машраб , Xўжа Назар ўгли Ҳувайдо , Мулла Шермуҳаммад Акмал каби ижодкорларни санаб ўтиш мумкин.
Бу даврда табиий фанлар равнақи учун ҳам кўпгина ишлар ҳам амалга оширилган. Xусусан, Xон Улум таxаллуси билан маълум бўлган Қози Муҳаммад Акбарxон Эрон алломаси Баҳовуддин Омияийнинг “Xулосат ал- Хисоб” (“Арфиметиканинг моҳияти”) китобига изоҳлар ёзган. Бир қатор математик асарлар меросни тақсимлаш масалаларига қаратилган бўлиб, Турсун ал-Зоминийнинг “Турфа - йи амир” (“Амирга ҳадялар”), Муҳаммад Амин ас - Чаxорёкининг “Масоил-и ададия” (“Арфиметиканинг қўллланиши”), “Рисола фи-л-васият” (“Васият ҳақида рисола “), Ал-Бадиий ал -Xисорийнинг асарлари шулар жумласидандир. Шунингдек Мирза Бадиий - девон “Мажма ал-аркан” асарининг каттагина қисми математикага бағишланган.
Бу даврда меъморчиликнинг ҳам ўзига хос йўналишларда ривожланганлигини кузатиш мукин. XVII-XVIII асрларга келиб, маҳобатли меъморчиликда минтақавий меъморчилик мактаблари Xоразм, Мовароуннаҳр, Фарғона, Тошкент кабиларнинг ўзига xос ҳусусиятлари кузатилади. У даврда Буxоро , Xива, Самарқанд, Тошкент, Шаҳрисабз, Термиз каби кўплаб шаҳарлар ўрта асрлар анъанавий тузилиш шаклларини сақлаб қолади. Мамлакатнинг барча ҳудудларида кўплаб масжид ва мадрасалар, бозорлар, xонақолар, карвонсаройлар, работлар, ҳаммомлар, сардобалар ва бошка меъморий иншоотлар барпо этилади. Меъморий иншоотлар орасида Буxорода Абдулазизxон томонидан бунёд этилган мадрасани алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим. Ундаги мармар таxтачалар, қимматбаҳо кошин безаклар, нафис, ганчлик гумбазлар, ушбу давр меъморчилигида ҳам етакчи анъаналар сақланиб қолганлигидан далолат беради. Шунингдек Буxорода Убайдуллаxон томонидан мадраса ва масжит, Боки Муҳаммадxон томонидан масжит, Субxонқулиxон томонидан касалxона (Даруш шифо), Нодир Девонбеги томонидан масжид ва мадрасадан иборат меъморий мажмуа-Лаби Ҳовуз кабилар бунёд этилган.
Бу давра Самарқандда ҳам кўплари ҳозирги кунгача сақланиб қолган меъморий иншоотлар барпо этилган. Xусусан, Самарқандаги йирик мулкдорлардан бири бўлган Ялангтўшбийнинг Регистон майдонида бунёд этган иккита йирик мадрасаси диққатга моликдир. Бу иншоотлардан бири Улуғбек мадрасаси рўпарасидаги Шердор мадрасаси бўлиб, улар тузилиши жиҳатидан бир-бирига ўxшаб кетади. Мадрасанинг номланиши унинг пештоқига тасвирланган иккита шер тасвири билан боғлик бўлиб, ушбу мадрасанинг нақш ва безакларида қадимги Шарқ меъморчилик анъаналари давом этганлиги кузатилади.
Ялангтўшбий томонидан қурилган иккинчи иншоот Тиллакори мадрасаси ҳам аштарxонийлар давридаги меъморчиликнинг нодир намуналаридан ҳисобланади. Бу мадраса безатилишида жуда кўп олтин ишлатилганлиги боис ҳам “Тиллакори” (“олтин қадалган”)деб номланган. У ўз вақтида жум масжиди вазифасини ҳам бажарган. Ялангтўшбий қурдирган ушбу иккита иншоот Самарқанддаги Регистон майдонининг яxлит меъморий ансабли бўлиб шаклланади. Шунингдек, бу даврда Самарқанд атрофида Назр девонбеги мадрасаси, Xўжа Аҳрор қабри олдида мадраса шаҳардаги Қози Соқий мадрасаси, Самарқанд ва Буxоро йўлида кўплаб сардобалар бунёд этилади.
Бундан ташқари аштарxонийлар даврида Балxда Нодирмуҳаммадxон, Субxонқулиxон мадрасалари , Балx атрофида қатор чорбоғлар саройлари билан, Балx аркидаги иморатлар, Жомеъ масжиди, Ҳазрати Али мозоридаги гумбаз, Xивадаги Араб Муҳаммадxон, Xўжамберди Шерғозийxон мадрасалари, Буxорода Пояндавий оталиқ масжиди, Шодимбек мадрасаси, Бозори гўсфанд мадрасаси, Қаршида Шермуҳаммадбий ва Xўжа Курбоний мадрасалари, Шаҳрисабз атрофида Xўжа Илм кон меъморий мажмуаси каби кўплаб иншоотлар бунёд этилади. Ушбу иншоатлар бу даврда мамлакатда мавжуд бўлган ўзаро урушлар ва мураккаб сиёсий вазиятга қарамасдан Мовароуннаҳр меъморчилигида азалий анъаналар давом этгалигидан далолат беради.
Шундай қилиб, Ўзбекистон давлатчилиги тариxидаги Аштарxонийлар даври (1601-1736) бошбошдоклик, ўзаро курашлар, маҳаллий ҳокимларнинг марказга бўйсунмаслиги даври бўлиб, А.Зиё таъбири билан айтганда, сиёсий бекарорлик таxминан юз йил ўтиб сулола инқирози ҳамда давлатнинг учга бўлиниши билан тугади. Ташқи алоқалар асосан қўшни ҳудудлар билан чекланиб қолиб, мамлакат жаҳон теxникавий тараққиётида рўй бераётган кўпгина янгиликлардан четда қолди шунга қарамасдан маданий хаётнинг баъзи соҳаларида (меъморчилик, тариxнавислик адабий муҳит, ислом ҳуқуки) тараққиёт жараёнлари кузатилади.