Боҳодир эшов ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи

Бухоро Халқ Совет Республикасининг маъмурий-ҳудудий бўлиниши (1920-1924 йй.)

№	Вилоятлар	Туманлар ва кентлар
1	Бойсун	Бойсун, Дарбанд, Қумқўрғон
2	Қарши	Бешкент, Косон, Чим
3	Бухоро	Вобкент, Боёвиддин, Ғиждувон, Қоракўл
4	Ғузор	Ғузор, Тангатушар, Янги, Қамаши
5	Кармана	Зиёвиддин, Кармана, Хатирчи
6	Нурота	Қўшработ, Нурота, Наймантопди
7	Сариосиё	Сариосиё, Юрчи, Қоратоғ
8	Шахрисабз	Китоб, Чироқчи, Шахрисабз, Яккабоғ
9	Шеробод	Термиз, Шеробод, Калиф
10	Гарм	Гарм, Дарвоз, Жиргитол, Хаид, Қалъаи Лабиоб
11	Душанбе	Ҳисор, Душанбе, Файзиобод, Яван, Янгибозор
12	Кўлоб	Кўлоб, Мўминобод, Ховаланг
13	Қўрғонтепа	Кобадиён, Қўрғонтепа, Сарой
14	Карки	Қизилоёқ, Карки, Халоч, Хожамбоз
15	Чоржўй	Денов, Чоржўй, Саёт, Фароб

1920 йилнинг кузида Бухоро Халқ Республикасида дастлабки маъмурий-ҳудудий бўлиниш ўтказилиб, у вилоятлар, туманлар, кентлар ва қишлоқларга ажратилди. Республиканинг пойтахти Бухоро шаҳри муҳим сиёсий-маъмурий марказ бўлиб, бу ерда мамлакатнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётини иқтисодий ва маданий ривожланишини бошқарувчи барча ташкилотлар тўпланган эди. Таъкидлаш жоизки, Бухоро республикасидаги маъмурий ҳудудий бўлиниш ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий вазиятга қараб тез-тез ўзгариб турган. Мисол учун, БХСР да 1922 йилда 7 та, 1923 йилда 8 та, 1924 йилда 15 та вилоят мавжуд эди.
1924 йил 1 октябрда Бутунбухоро МИК қарори билан Бухоро республикасида маъмурий-ҳудудий бўлиниш қайта ўтказилиб вилоятлар ўрнига қуйидаги 5 та округлар тузилди:
1. Зарафшон округи – Бухоро, Кармана, Нурота вилоятлари;
2. Қашқадарё округи – Қарши ва Шахрисабз вилоятлари;
3. Сурхондарё округи – Шеробод, Термиз, Бойсун, Қарлуқ, Қобадиён, Қўрғонтепа туманлари;
4. Туркман (Амударё) округи – Карки ва Чоржўй вилоятлари;
5. Шарқий Бухоро округи – Кўлоб, Бойсун, Сариосиё, Гарм, Душанбе, Қўрғонтепа вилоятлари.
Бухоро республикаси Афғонистон давлати, Хоразм республикаси ва Туркистон АСР билан чегарадош бўлиб, унда мустақил давлатчиликнинг Конституция, байроқ, герб, пойтахт, миллий валюта, қўшин каби белгилари мавжуд эди. Республикада 1921 йил 11 мартда ўзбек тили давлат тили деб эълон қилинган.
БХСР нинг олий органи Умумбухоро қурултойи ҳисобланган. Умумий МИК олий назорат органи сифатида Бухоро Республикасининг ҳукумати Халқ Нозирлар Шўроси устидан ҳам фаолиятни амалга оширган. Халқ Нозирлар Шўроси давлат бошқарувининг олий органи бўлиб, ижро-фармойиш соҳасида кенг ваколатларга эга бўлган. Маҳаллий ҳокимият органлари вилоят, туман, кент халқ шўроларининг кенгашлари ва уларнинг ижроя қўмиталаридан ташкил топган.
БХСРдаги қишлоқ, овул доирасидаги маҳаллий ҳокимият қишлоқ ва овул аҳолисининг умумий йиғилиши орқали амалга оширилган. У оқсоқол томонидан чақирилган ва оқсоқол қишлоқ, овул аҳолиси умумий йиғилиши томонидан бир йил муддатга сайланган.
1921 йил 18-23 сентябрда Бутунбухоро халқ вакилларининг II қурултойи бўлиб ўтди ва унда БХСР Конституцияси қабул қилинди.
Кириш, 16 та боб, 5 та бўлим ва 79 моддадан иборат ушбу конституция БХСР фуқароларининг ҳуқуқ ва эркинликларини қонун йўли билан мустаҳкамлади. Унда давлатни идора этиш учун халқнинг барча вакиллари иштирок этиши алоҳида таъкидлаб қўйилди, хусусий ва савдо эркинликлари ўз ифодасини топди.
Конституция БХСР ҳудудида яшовчи барча фуқароларга тенг сиёсий ҳуқуқлар берди. Конституцияга кўра, БХСРнинг олий органи – Бутунбухоро халқ вакиллари қурултойи бўлиб, у ҳар 2000 сайловчига бир вакил сайланадиган 350 аъзодан иборат эди.
Қурултой ҳар йили бир марта чақирилар, унда республика конституциясини қабул қилиш ва унга ўзгартиришлар киритиш, ҳукуматнинг ҳисоботи ва давлат бюджетини тасдиқлаш каби муҳим масалалар кўрилар эди. Конституцияга кўра, қурултойлар ўртасида қонун чиқарувчи ва назорат қилувчи олий орган Бутунбухоро МИК ҳисобланиб, Халқ Нозирлар Шўроси давлат ҳокимиятини ижро қилувчи ва бошқарувчи олий орган сифатида ўз вазифасини сақлаб қолди. Халқ Нозирлари Шўроси таркибига раис ва халқ нозирлари кирган. Халқ нозирликлари – адлия, ички ишлар, ҳарбий ишлар, маориф, соғлиқни сақлаш, меҳнат ва ижтимоий таъминот, савдо ва саноат, молия, деҳқончилик, давлат назорати таркибида ташкил этилган.
Қ.Ражабов тадқиқотларига кўра, БХСРнинг ҳудуди 182,2 минг км² бўлиб, 1920 йилда аҳолиси қариб 3-3,5 млн., 1922 йилда 2,8 млн. киши бўлган. Бухоро республикасида асосан 65% ўзбеклар, шунингдек, 14% тожиклар, 9% қозоқлар, 7% туркманлар, 1,1% форслар ва бошқа халқлар яшаганлар.
БХСРда 1920 йил сентябрида бошлаб миллий валюта муомалага киритилиб, 1922 йил охирида пул ислоҳоти ўтказилган бўлса-да, 1923 йил ёзидан бошлаб миллий валюта Россия рублига алмаштирилди.
БХСР ҳукумати жамиятни демократик тарзда янгилаш учун солиқ тизимини ислоҳ қилди. Амирлик давридаги турли солиқ ва ўлпонлар бекор қилинди. 1921 йил 26 ноябрда Бутунбухоро МИК “БХСРдаги давлат солиқлари тўғрисида қонун” қабул қилиб, унга кўра, 5 та солиқ тури – ушр (ҳосилнинг ўндан бир қисми), закот (чорванинг қирқдан бир қисми), ҳунармандчилик устахоналари учун солиқ, савдогарлардан божхона солиғи, турли ҳужжат ва шартномалар тузилганда махсус солиқ олинадиган бўлди.
Россиядаги большевистик ҳукумат БХСР ҳукуматига доимий равишда тазйиқ ўтказиб келди. 1923 йил 3 июнда Москвадан келган бир гуруҳ комиссия БХСР ҳукумати ишларидан қониқмаётганлиги ҳамда “социалистик ўзгаришларни” жадаллаштириш лозимлигини таъкидладилар. Бухоро ҳукуматида коммунистларнинг таъсири тобора кучайиб бориб, ҳукумат таркиби “тажрибали совет ходимлари” билан тўлдириб борилди. Натижада 1924 йил 18-20 сентябрда бўлиб ўтган Бутунбухоро халқ вакилларининг V қурилтойида БХСР Бухоро Совет Социалистик Республикасига айлантирилди. БССРнинг тузилиши комунистлар томонидан сунъий тарзда амалга оширилган ҳодиса бўлди. Оқибатда тараққиётнинг демократик йўли инкор этилиб, “социалистик йўналиш” танланди. 1924 йил ноябрида БССР тугатилиб, унинг ҳудудлари ЎзССР ва ТССР таркибига киритилди.