Ғарбий Турк хоқонлиги. Турк хок;онлари ўртасидаги ўзаро кўрашлар 20 йилдан зиёдрок, давом этиб 603 йилда давлатнинг 2 та: Ғарбий ва Шаркий кисмларига бўлиниб кетиши билан якунланди. Шаркий Турк ҳоқонлиги Мўғулистон худудларини, Ғарбий Турк ҳоқонлиги эса, Еттисув, Чу водийси, Волга, Кубаннинг куйи к;исми, Иртиш, Ишим дарёси буйидаги ерлар, Ўрта Осиё ва Шарқий Туркистоннинг бир кисмини уз ичига олган. Ҳоқонлар Шегуй ва Тўн ябғу даврларида Ғарбий Турк хоқонлиги вақтинчалик ривожланиш жараёнларини бошдан кечирди. Бу даврда ҳоқонликнинг худудлари кенгайди, давлат бойиди ва харбий қабила зодагонларининг мавкеи кучайиб улар ҳоқонлар хокимиятидаги харбий муваффакиятларни таъминлаб турдилар. Шагуй Ғарбий ҳоқонликнинг шаркий чегараларини Олтой қилиб белгилади ва уз хокимиятини Тарим хавзаси ва шаркий Помир олдигача чузишга муваффак бўлди. Тўн ябғу (Тўн Баходир) ҳоқонликнинг ғарбий худудларида фаол сиёсат олиб бориб хоқонликнинг кишки кароргохини Чу дарёси вохасидаги йирик савдо ҳунармандчилик маркази бўлган Суёбга (хозирга Тукмок якинидаги Окбешим кухна шахри), ёзги кароргохини эса Исфижоб якинидаги Мингбўлокка,озирги Туркистон шахри якинида) кучиради. Тўн ябгўнинг янги юришлари туфайли ҳоқонлик чегараси Амударёнинг юкори окимларидан Хиндикушгача чузилади.
Тўн ябғу хукмронлиги даврида амалда мустакил бўлган Ўрта Осиё давлатлари устидан нисбатан каттик сиёсий назорат урнатилади. Чўнки бу давлатларнинг вассаллиги факат улпон тўлаш билан чегараланар эди. Исфижобдан Тошкент вохасигача, шимолда Жанубий Афгонистон ва шимоли-ғарбий Покистонгача бўлган худудларга ҳоқон Тўн ябгўнинг ишончли вакиллари - тудўнлар юборилиб, улар соликлар йигиш ва ҳоқон кароргохига юбориладиган улпонларни каттик назоратга олдилар. Махаллий хокимларга уларни ҳоқонлик маъмурий бошқарувига кушилганлик рамзи сифатида турк ўнвонлари берилди. Шу билан биргаликда Тўн ябғу нисбатан кучли бўлган махаллий хукмдорлар билан шахсий мўносабатларини мустахкамлашга харакат килди. Манбаларда Тўн ябгўнинг Самарканд хокимига уз қизини хотинликка берганлиги хаки да маълумот бор. Хитой манбаси Тўн ябғу ҳақида маълумот берар экан шўндай хабар беради: 'Тарб варварлари хали хеч качон бўнчалик кудратли бўлган эмас".
Ўта яккахокимлик хусусиятига эга бўлган Тўн ябғу бошқаруви - талон- тарожчилик урушлари натижасида бойиб кетган қабила зодагонлари орасида норозилик харакатларини кучайтириб юборди. Бошланиб кетган ўзаро кўрашларни бартараф этишга харакат қилган Тўн ябгўнинг тогаси Қул Баходир жиянини улдириб узини Қул Элбилга ҳоқон деб эълон кдлади. Аммо, қабила бошликларининг айримлари бопща даъвогарни қуллаб-Кувватлаганлари туфайли яна қабилалараро кўрашлар бошланиб кетади. 630-634 йилларга келиб ҳоқонлик узининг Сирдарёнинг ғарбидаги Ўрта Осиё мулкларидан махрум бўлди. Ғарбий турк ҳоқонлигининг асоси бўлган дулу ва нушуби қабилалари ўртасида ўзаро кўрашлар авж олиб кетди.
634 йилда нушиби қабиласи томонидан қуллаб-қувватланган Ишбара Элтериш Шер ҳоқон хокимият тепасига келди. У х,арбиишаъмурий тартиб бўлган "ўн ўқ эли" бонщарувини кайта тиклашга хдракат дилиб, забила бошликларини узига шахсан тобе килиш максадида ислохотлар утказди. Ўндан ташқари, амалдаги назоратни амалга ошириш максадида Ишбара хар бир мулкка хоқон уруги аъзоси - шодни жўнатади. Шодлар қабила И зодагонлари билан х,еч кандай алоқада бўлмай, уларниг марказий хокимийтга интилишини кузатиб борган. Бу маҳаллий хокимларнинг сиёсий ташаббусларини нихоятда чегаралаб куяр эди. Аммо, Ишбара Элтерим Шер бошчилигидти ҳоқонлик хокимиятининг хдрбий-сиёсий лаёкати қарам мулклар ва қабилаларни ушлаб туришга кодир эмас эди. 638 йилда қаабиласи ўзларига жўнатилан шодни ҳоқон деб эълон килдилар. Шўндан сўнг дулу ва нушиби қабилалари ўртасида огир ва конли урушлар бўлиб утиб ғарбий ҳоқонлик икки кисмга бўлиниб кетди. Шўндай бўлсада, ҳоқонликдаги қабилалараро ва сулолалараро урушлар 17 йил (640-657 йй.) давом этди.
Шўндай қилиб, VII асрнинг ўрталарида Ғарбий турк ҳоқонлиги заифлашиб бир неча кисмларга бўлиниб кетди. Вазиятдан фойдаланган Хитойнинг Тан империяси кушинлари 657-659 йилларда Еттисувга бостириб кирдилар. Хитой боскинчиларига қарши кўрашлар узок йиллар давом этди. Факатгина VII асрнинг охирларига келиб ҳоқонлик уз мустакиллигини тиклашга муваффак бўлди ва хитойликлар вакили Хусрав Бўришод мамлакатдан хайдаб юборилди.
