Боҳодир эшов

Чиғатой давлатининг бошқарув тизими.
1
 
Қоон ёки хоқон 
хон 
 
ноиб 
Ҳоким (бек) 
Ёрғучи 
XIV асрнинг бошларига келиб Чиғатой давлати хонлари ўз хазиналарини 
сақлаш учун шаҳарлар танлай бошлайдилар ёки ўзлари янги шаҳарларга асос 
сола бошлайдилар. Чиғатой хонларидан биринчи бўлиб Кебекхон (1309, 1318-
1326 йй.), маданий ҳаётга яқинлашиб, ўтроқ турмуш тарзига ўтган эди. У 
Наҳшаб шаҳри атрофида ўзига сарой қурдирди ва бу сарой (Қарши) 
кейинчалик Кебекхон ва унинг атрофдагиларнинг доимий қароргоҳига 
айланди. Шу тариқа Чиғатой зодагонлари Мовароуннаҳрдаги марказларига 
ўтроқлашиб бордилар. 
Ўз даврида Кебекхон давлатни идора этиш, унинг маъмурий тузилишини 
қайта ташкил этиш, иқтисодий ҳаётни қайта тартибга солиш мақсадида икки 
хил: маъмурий ва молиявий ислоҳатлар ўтқазди. Маъмурий ислоҳатга кўра, 
маҳаллий тузилмалар туманларга, вилоятларга айлантирилди. Маҳаллий 
ҳокимлар – маликлар, садрларнинг ўринлари туркий-муғул уруғ бошлиқлари 
қўлига ўтди. Ноиблик эса меросий бўлиб қолди. Бу ислоҳат давлатни 
бирмунча мустаҳкамлашда ўзининг ижобий самарасини берди. 
Маъсудбек даврида амалга оширилган пул ислоҳатани такомиллаштириш, 
савдогарларнинг пул муомаласидаги айрим бошдоқларига барҳам бериш 
мақсадида Кебекхон пул ислоҳатини ҳам ўтказади. Бунга қадар танга пуллар 
Чиғатой улусининг кўплаб шаҳарларида маҳаллий зодагонлар номидан зарб 
этиларди. Кебекхон Хулагийлар ва Олтин Ўрда тангаларига тақлидан икки 
хил: йирик кумуш танга – динор ва майда кумуш танга – дирҳам зарб 
эттиришни йўлга қўйди. Кебекхон томонидан ягона умудавлат пуллари 
муомилага киритилиб, улар Кебекхон номидан (кепакий) асосан Бухоро, 
Самарқанд ва Ўтрор зарбхоналарида зарб этилган. 
Чиғатой далатида улус ҳукмдорлари ва Чингизийлар XIV асрнинг 
бошларига 
қадар 
кўчманчилар 
ҳукмдорлари 
бўлиб 
қолдилар 
ва 
Мовароуннаҳрнинг ички бошқарувига бевосита аралашмаганлар. Чиғатой 
1
Сагдуллаев А. С. Ва бошқ. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. – Тошкент., “Академия”. 2000. 
128-бет. 

---

217 
улусида умуман олганда, илгариги ижтимоий тузим сақланиб қолган ва айрим 
вилоятлар ҳамда шаҳарлардаги (Бухоро, Ўтрор, Шош, Хўжанд, Фарғона, 
Талас) маҳаллий бошқарувда муғулларгача бўлган маҳаллий аҳоли вакиллари 
турган. Улар Кебекхон давригача 
маликлар 
унвонида бўлиб, мустақил 
бошқарувни амалга оширганлар ва ўз вилоятларида тангалар зарб этганлар. 
Манбалар маҳаллий ҳокимлар ва Чиғатой улусининг ўтроқ вилоятлари 
олий ҳукмдорлари ўртасидаги муносабатлар ҳақида тўлиқ малумотлар 
бермайди. Шунингдек, улусдаги