Боҳодир эшов

барот 
(ижара ёрлиғи)
 
ва 
пайзалар
бера бошланган эдилар. Пайзалар қимматбаҳо 
металлар (олтин, кумуш, бронза) ёки ёғоч тахтачалардан ишланган бўлиб, 
унга нуённинг муҳри қўйилган. Бундай пайзага эгабўлган кишилар, шу 
жумладан элчилар, солиқчилар ва бошқа шахслар аҳолидан турли йиғим, 
тўловларни талаб қилиб олиш ҳуқуқига эга эдилар. Шунингдек пайза эгалари 
аҳолидан от-улов, ем-хашак, ётар жой, озиқ-овқат талаб қилишга ҳақли эди. 
Савдо йўлларида жойлашган бекатлар 
ём(жом) 
уларнинг хизмати аҳоли 
бўйнида эди.1235 йилги хоқон фармонига кўра, ҳар бир ёмдаги алоқа хизмати 
икки туман аҳолисига юклатилади. Икки туман аҳолиси ём учун 20 бош от, 
сўйишга қўй эчки, соғишга биялар, арава ва бошқа анжомлар ажратишлари 
лозим эди.

---

215 
Маҳаллий аҳоли-ҳунарманд, деҳқон, чорвадор, ким бўлишидан қатъий 
назар умумҳашар ишларида қатнашиши ва текинга ишлаб бериши шарт эди. 
Аҳолига ўтказилаётган жабр-зулм муғулларга қарши норозилик исёнига олиб 
келди.1238 йил Бухоро атрофидаги Тароб қишлоғида Маҳмуд Таробий 
бошчилигида қўзғолон кўтарилди. Аммо, қўзғолончилар айрим ғалабаларга 
эришган эришган бўлсаларда, кўп ўтмай муғулларнинг Элдуз кўёнва Чаған 
қўрчи бошлиқ ҳарбий кучлари қўзғолонни шафқатсизларча бостирадилар. 
Маҳмуд Таробий ҳам ҳалок бўлади. 
Маҳмуд Таробий қўзғолонидан сўнг Чиғатой Маҳмуд Ялавочни ўз 
амалидан четлаштиради ва кўп ўтмасдан хоқон уни Пекин (Дасин) шаҳрига 
ноиб қилиб жўнатади. Мовароуннаҳрнинг ноиби қилиб эса унинг ўғли 
Маъсудбек тайинланади.
Юқорида таъкидлаганимиздек, XIII асрнинг 60-70-йилларида муғуллар 
орасида ўзаро курашлар кучайган бўлишига қарамай, босиб олинган 
ҳудудлардан муғул ҳарбий саркардалари, нўёнлари, зодагонлари орасида 
сиёсий дунёқараш ўзгара бошлайди. Яъни, баъзи хонлар, ҳарбийлар, 
зодагонлар ва савдогарларга ўтроқ ҳаётга ўтиш истаги кучая бошлади. Муғул 
зодагонлари деҳқончилик ва савдо-сотиқ хазинанинг асосий манбаи 
эканлигини тушуна бошлаган эдилар. Ундан ташқари, XIII асрларига келиб 
кўчманчи ҳаёт тарзида бўлган Чиғатой хонлари қўлида аҳоли солиғи ва 
хирожлардан тушган маблағлар ҳамда ўлжалар кўпайиб кетиб, кўчманчилик 
шароитида, тинимсиз урушлар ва кўчманчи зодагонлар исёнлари шароитида 
хазинани сақлаш қийин ва хатарли бўлиб қолган эди. 
Бу даврда хўжалик-иқтисодий ҳаётни бир меъёрга тушириш, савдо ва пул 
муаммосини изга солишда Маъсудбекнинг хизмати ва ислоҳотлари катта ўрин 
тутган. Маъсудбек 1271 йили муғулларнинг маданий-ўтроқ ҳаёт 
тарафдорлари мадади ҳамда Тарас қурултойи (1269й.) қарорларига таяниб, 
молиявий, яъни, пул ислоҳоти ўтказишга киришди. Бу ислоҳотга кўра, 
Чиғатой улусининг барча шаҳар ва туманларида бир хил вазндаги кумуш 
тангалар зарб этиш ва муомалага киритиш йўлга қўйилди. Бу ислоҳотнинг 
асосий моҳиятини ташкил этар эди. Бу ҳолат ички савдо ва ички 
муносабатларни тартибга соларди. шунингдек кумуш тангалар зарб этиш 
эркинлиги пайдо бўлади. Яъни, хоҳлаган киши ўз ихтиёридаги кумуш 
буюмларни зарбхонага олиб бориб, уни хоҳлаган тарзда, лекин бир хил ҳажм, 
қиймат ва вазнда зарб этиши мумкин эди. Бу жараён дастлаб қийин кечган 
бўлса-да, аста-секин фаоллаша бориб, аҳолининг кумуш тангаларга ишончи 
мустаҳкамланди, бундай тангаларнинг нуфузи ортиб борди. Натижада XIII 
асрнинг 80-90-йилларида Чиғатой улусининг 16та шаҳрида зарбхоналар 
очилиб, уларда доимий равишда кумуш тангалар зарб этилган.
Бу даврда Эронда ва Еттисувда муғул 
ҳарбий зодагонлари 
вайронагарчилик келитириб чиқарувчиурушлар қилиб турган бўлсаларда, 
уларнинг бу ҳаракатлари Мовароуннаҳрдаги ислоҳатларни тўхтата олмади. 
Чунончи, 1273-76 йилларда Маъсудбек вайрон этилган Бухорони қайта 
тиклаш ишларини амалга оширди.Натижада Бухорода иқтисодий ҳаёт, савдо-

---

216 
сотиқ тикланиб 1273-82-йиллар Бухоро зарбхоналари тўлиқ ишлар бошлади. 
Савдо – иқтисосий алоқалар ривожланиб бораётган Фарғона водийсида эса 
Чиғатой хони Дувахон (1291-1306 йй.) даврида Андижон шаҳрига асос 
солинди.