Bo’lim boshlig’i N. I. Asqarov Kafedra mudiri Sh. A

1.3. Elektromagnit to’lqinlar chiqarilshi va yutilishidagi kvant jarayonlar 
Kvant mexanika qonunlariga ko‘ra elektronning energiyasi ixtiyoriy 
qiymatlarni qabul qila olmaydi. Unnng energatik xolatlari energiyaning ma’lum 
diskret qiymatlari qatori bilan belgilanadi: 
n
E
E
E
,...,
,
1
0
. Qatordagi har bir had 
energiya sathi deb nomlanadi va qator to‘laligicha atomning energetik spektrini 
ifodalaydi. Xuddi shunday xarakter molekula, ion, qattiq jims yoki o‘zaro 
ta’sirlashayotgan barcha kvant sistemalarga tegishlidir. 
Eng kichik energiyali 
0
E
ga teng atomning sathi asosiy, qolgan 
n
E
E
,...,
1
- 
qiymatlarga ega sathlar esa, faollashgan sathlar deb nomlanadi. Ma’lumki, 
ta’sirlashish sharoitida elektron yoki elementar kvant zarracha boshqa sathga 
o‘tishi kuzatiladi. Shu kabi o‘tishlarda atom elektromagnit to‘lqinlarni chiqaradi 
yoki yutadi. Bu jarayon ma’lum miqdor - kvant (foton) yutulushi yoki 
chiqarilishi orqali ro‘y beradi. Tebranish chastotalari N.Bor (1885-1962 y)ning 
ikkinchi postulatining asosiy formulasi bilan aniqlanadi.
h
E
E
m
n
nm



(1.13) 
yoki 
E
E
E
h
m
n
nm





(1.14) 
Oxirgi tengliklar foton nurlanishining to‘lqinsimon (
nm

) va kvantli 
E
h
nm



xususiyatlarni uzviy bog‘lab beradi. 

---

30 
Foton energiyasi 
nm
h

ni atom tomonidan yutilganda, uning energiyasi 
xuddi shu energiya qiymaticha ortadi va quyi energetik 
n
E
sathdan yuqoridagi 
m
E
sathga o‘tish ro‘y beradi. Fotonni 
nm
h

chiqarish holatida esa, aksincha 
jarayon sodir bo‘ladi (1.2b-rasm). 
Chastotalar spektri uzviy ravishda atomning energetik spektri bilan 
bog‘liq, shuning uchun atomlar tomonidan elektromagnit to‘lqinlarni yutilishi 
yoki chiqarish spektrlari chiziqli xarakterga ega bo‘ladi. 
Shu kabi fizikaviy hodisalarni tushuntirishda bir vaqtning o‘zida 
to‘lqinsimon va kvant hodisalarga tayaniladi. 
O‘z-o‘zidan (spontan) kvant o‘tish - vaqt va fazodagi tasodifiy statistik 
kvant jarayonidir. Amalda, faqatgina bu hodisaning sodir bo‘lishi ehtimolligi, 
ya’ni 
n
E
holatidan 
m
E
ga spontan kvant o‘tish ehtimolligi 
nm
A
haqidagina 
gapirish mumkin xolos. 
Tashqi elektromagnit maydon ta’sirida ro‘y beradigan kvant o‘tishlarni 
majburiy (induksiyalangan) o‘tishlar deb atiladi. Majburiy o‘tishlar faollashgan 
energetik sathida 
nm
h

fotonlarni yutishi natijasida sodir bo‘lishi mumkin. 
Spontan o‘tish singari majburiy o‘tishlar ham ehtimolli jarayonlar hisoblanadi. 
Majburiy nurlanishda 1cm
3
hajmda 1sek vaqt davomida chiqarilgan 
nm
Z
fotonlar 
soni 
n
N
yuqori sath bandligi va nurlanishning 
v

spektral zichligiga 
proporsionaldir: 
n
nm
v
n
nm
nm
N
W
N
B
Z

