Bolalarni saxnalashtirish va ijodiy faoliyatga o’rgatish metodikasi fanidan ma’ruza matni qo`qon-2019

Q ipiqdan ho`l meva va sabzavotlar yasash. Qipiq maydasi kleystr bilan aralashtiriladi. Quyuq massani shaklga kiritiladi. Oftobda uch sutkada quriydi. Qum qog'ozda silliqlanadi. Rang beriladi. Ustidan lak bilan bo'yaladi. Quruq joyda saqlanadi

6-MAVZU: KASHTACHILIK TARIXI VA TAYYORLASH

TEXNOLOGIYASI

REJA:

1. Kashtachilikda bezak buyumlarining turlari

2. Kashta tikish texnologiyasi

Milliy kashtachilik (kashtaduzlik) amaliy san’atning eng kadimiy turlaridan bulib, u xalkning uz turmushini guzal kilish istagi natijasida yuzaga kelgan. Kashtachilik san’ati nafakat mamlakatimizda, balki chet ellarda xam shuxrat kozongan. Uzbek xalk ustalari kullari bilan tikilgan kirpech, so’zana, zardevor, gulkurpa, choyshab kabilar Germaniya, Belgiya, Amerika Kushma SHtatlari, Xindiston, Afgoniston kabi xorijiy davlatlar muzeylarida doimiy ekspozitsiyaga aylanib kolgan.

Xozirgacha buyumlar uziga xos guzallik, nafis bezaklarning rang- barangligi bilan kishilarni xayratga solib kelmokda. Badiiy kashtachilik uzok tarixga ega. Uzbek kashtachiligi iklim, tabiiy sharoit, muxit bilan boglik xolda barcha kasb-xunarlari bilan birgalikda rivoj topgan. Kashtachilik san’atining eng kadimiysi saklanmagan. XIV - XV asrlarga mansub miniatyuralar orkali kashtachilikning juda kadimdan rivojlanganligini kurish mumkin. Ispan elchisi Rui G onzales de Klavixo Amir Temur saroyida uzbek milliy kashta bezaklarini kurganini kundaligida yozib koldirgan. 1467-yili Kamoliddin Bexzod «Zafarnoma» ga ishlagan «Temur taxtda» miniatyurasida chodirga ishlagan kashtani xam aks ettirgan. XIX - asrning ikkinchi yarmida kashta tikish mashinasining ixtiro etilishi kashtachilik korxonalarining vujudga kelishiga asos soldi. Mashinada kashtalarning kup ishlab chikarilishi ularning badiiyligiga putur yetkazdi. Kul kashtalari unutila boshlandi. Lekin ayrim xillarigina saklanib koldi. Uzbek kashtachiligi kushni xalklar kashtachiligi ta’sirida boyidi va rivojlandi.

Kashtachilik san’atida xar bir millatning uziga xos eng kup kullaydigan nakshlari buladi. CHunonchi uzbek kashtalarida usimliksimon, geometrik xamda gul nakshlari kup bulsa, rus kashtachiligida geometrik, usimliksimon shakllar, gullar, kush va mevalar kup tasvirlanadi. Kozok va kirgiz kashtachiligida esa kuprok xayvonlar, shox va tuyoklarni eslatuvchi elementlar tasvirlanadi.

Kadimiy an’analarga kura, uzbek kizlari bulajak kelinlik seplari xar xil kashtachilik buyumlarini uzlari tayyorlashlari lozim edi. Kashtalar kanchalik nozik, chiroyli bulsa, shunchalik kimmatga baxolanar edi. Kizlarga 7¬9 yoshidan boshlab kashta tikishga urgatilardi. Ular uch-turt yildan keyin mustakil kashta tika boshlaydilar. Yetishib chikkan kashtachilar uzining san’ati va tabiatiga kura guzallik xakidagi orzularini ifodalashga xarakat kilganlar.

Kashtachilikning maxsus turlaridan biri - applikatsiyadir. Applikatsiya kashtaduzlikning maxsus turi bulib, u uziga xos texnologiyaga ega. Asosiy matoga rangdor mato parchasini, charm va boshkalarni kadab, atrofi choklanadi, applikatsiyada kupincha chizma choklardan foydalaniladi.

KASHTACHILIKDA BEZAK BUYuMLARINING TURLARI

Urta Osiyoda kashtachilik juda keng tarkalgan bulib, oilada xar bir ayol kashta tikishni bilishi kerak bulgan. SHuning uchun xar bir oila uzi uchun kirpech, so’zana, dorpech, oynaxalta, choyxalta va boshkalarni uzi tayyorlagan. Bezak buyumlarining turi juda kup masalan, so’zana, kirpech, choyshab oyxalta, choy xalta, zardevor, palak, gul-kurpag dorpech, bugjoma, parda, belbog, takyanush (yostik ustiga yopiladigan), Duppi, kuylak, dastrumol, xamyon, joynamoz, nimcha, maxsi-kavush, xaltacha va boshkalar badiiy did bilan bezatilgan. Utmishda bu kashtalar ok va malla matolarga tikilgan. Keyinchalik satin, shoyi baxmalga tikiladigan buldi. Kashtachilikda ishlatiladigan bezak buyum turlari bilan tanishib chikamiz.

Duppi - Uzbekistonda keng tarkalgan yengil bosh kiyim. Duppi kiyish dastlab Eronda va turkiy xalklar urtasida rasm bulgan. Asrlar davomida duppining turli xillari vujudga kelgan. Baxmalga, satinga, sidirga shoyiga ip, ipak va zar bilan duppi gullari tikilgan. Uzbekistonda, Toshkent, CHust, Buxoro, Samarkand, Boysun, SHaxrisabz duppilari mashxur bulib, ular uziga xosdir.

Mamlakatimizning barcha tumanlarida duppi tikiladi. Uning Iroki, CHust duppi, gilam duppi, chakma tur, kizil gul, piltaduzi, zarduppi, tuldirma deb nomlanadigan milliy duppilar bor. X,ar bir duppi yaratilish uslubiga ega bulib, ular bir-biridan fark kiladi.

Aragchin - sharsimon duppi, uni asosan keksalar kiyadi. Toshkentda sharsimon duppilar kanda xayol, bosma, chakmator, iroki chok usullarida tikiladi.

Tus duppi - keng tarkalgan yassi yuzali duppi. Kupincha tus duppi chust duppi deb yuritiladi. Tus duppilarning birgina klassik variantining uzida sakkizta chok uslubi kullaniladi. Masalan, zanjira, tugri chok, chita, kungura, yetalatma, tarok, ova, pildirok. CHust duppisining tepasi kvadrat shaklida burtib chikib, yarim shar kurinishida buladi. Toshkent duppisi sidirga baxmaldan ( gulsiz ) tikilgan buladi. Buxoro duppilari sidirga yoki guli baxmaldan jiyakli kilib tikiladi, jiyagi turli xil ipaklardan rangdor nakshli yurma usulida tikilgan buladi.

Joynamoz - yerga solib ustida namoz ukiydigan tushama. Joynamoz xar xil matodan tayyorlanib, uning uch tomoni mexrob shaklida tikilgan buladi. Undan machit, madrasa va uylarda foydalaniladi. U turli ulchamda buladi. Joynamoz kashtachilikda juda chiroyli kilib bezatiladi.

Zardevor - uy jixozi, u sidirga shoyi baxmal, satinga kashta tikib bezatilgan badiiy buyum. Zardevor yangi tushgan kelinning uyiga, shiftiga yoki devoriga ilib kuyiladi. U zar ip yoki ipak gajimli bulib, eni 40-70sm uzunligi muljallangan uyning devoriga moslab tikiladi.

Palak - devorlarga ilinib eng yirik, eng kimmat bezak buyumlaridan biri. Palakda osmon va tulin oy aks ettiriladi. Uni kadimda ok yoki malla buzga kashta tikib tayyorlangan. U so’zanadan gullarining yirikligi, zaminiga xam kashta koplanishi bilan fark kiladi. Palakni urtasida yirik oy tasviri

kizil kirmizi, pushti ipak bilan kashtalanadi va atrofiga juda chiroyli kilib usimliksimon nakshlar tikiladi. Nakshlar ichida kupincha bodom, kalampir elementlari kullaniladi. Palakda kirktacha oy xam tasvirlash mumkin, shuning uchun oyini soniga karab olti oyli palak, un ikki oyli palak, xattoki katta uylar uchun kirk oyli palak tikilgani bizga ma’lum. Oylar turli ranglar bilan bir necha xil tasvirlangan. Mashxur kashtaduzlar ba’zida oyni ajoyib nakshlar bilan bezab, uz maxoratlarini namoyish etganlar. Agar oyni ichida sidirga rangda ifodalangan bulsa, uni, oypalak, agar nakshli bulsa gulpalak va xokazo nomlar bilan yuritiladi. Keyingi vaktlarda palakni kul mexnati kup bulgani uchun so’zana deyila boshlandi. Lekin xozir palakni kulda tikishga katta axamiyat berilmokda.

Kirpech - tokchaga taxlab kuyilgan kiyim-kechak ustidan yoki devorning bush joylariga ilib, uyni bezatib turishi uchun ishlatiladigan badiiy buyum. Kirpech kashtalari kulda yoki mashinada tikiladi. Kirpech kulda ilma kashta bilan bezaladi. U kiyim-kechakni changdan saklaydi va uyni bezab turadi. Odatda, palakka uxshatib tikilgani kirpechpalak deb yuritiladi. Bu turi xam keng ishlatiladi.

Suzana - igna bilan tikilgan degan ma’noni beradi. Suzana matoga kashta tikib tayyorlangan badiiy buyum bulib, xonani bezatish uchun devorga ilib kuyiladi. U satin, baxmal, shoyi va boshka matolarga kashta tikib tayyorlanadi. U uziga xos badiiy kurinishga ega. Matoning rangidan ustalarimiz kashta zamini sifatida foydalanadilar. SHuning uchun u palakdan fark kiladi. Suzana xar bir xonadonda bulgan, chunki xar bir kiz turmushga chikishidan oldin uzi uchun so’zana tayyorlagan. Suzana kelinlarning sepi xisoblangan. Kambagal oilada so’zanani malla, ok buzdan, badavlatroklarida esa shoyidan, baxmaldan tikishgan. Suzana uchun kompozitsion joylashgan usimliksimon nakshlardan foydalaniladi. Suzana urtasida kupincha doirasimon gul tikilib atrofi guldor islimiy nakshlar bilan bezatiladi. Suzana tikish juda kadimdan rivojlangan, lekin XIX- asrgacha bulgan so’zanalar saklanmagan. Fakat XIX- asrga oid Samarkand, Buxoro, Nurota, Fargona, Uratepa, SHaxrisabz, Toshkent va boshka joylardagi so’zana turlaridan namunalar bor. San’atning bu turi ayniksa Uzbekiston xududida kadimdan keng tarkalgan. Keyingi paytlarda so’zana mashinada tikilib kelmokda.

CHoyshab - forscha-tojikcha ruyjotun chodiri degan ma’noni bildiradi. CHoyshab asosan taxmonga tutish, yotganda yopinish uchun tushak ustidan tushaladi. Tushak ustidan yopiladigan choyshab xam kashtali ok surp, taxmonga tutiladigan satin, shoyi, baxmal va boshkalardan tikiladi. Xrzirgi vaktda choyshabdan so’zana kabi badiiy buyum sifatida xam foydalanib kelinmokda.

KASHTA TIKISH TEXNOLOGIYaSI

Kashta turli rangdagi ipak, mulina, zar ip bilan igna, ilmokli bigizda xar xil matoga mashinada gul tikishdar. Kashta xar xil kiyimlarga, ruzgor buyumlariga tikiladi. Kashtachilikda mato, kigiz, charm, karton, zigir, jun, sun’iy iplar, zar iplar, mayin sim, xom charmdan tayyorlangan tasmalar,

munchok, marjon, kimmatbaxo tabiiy va sun’iy toshlar, shishadan tayyorlangan munchoklar va boshka materiallar ishlatiladi. Kashtachilikda uziga xos ish kurollari mavjud bulib, ular uziga xos vazifani bajaradi. Kashtachilikda ignalar, ilmokli va ilmoksiz bigizlar, tugnagich, angishvona kaychi xamda chambaraklar ishlatiladi.

CHambarak asosan yogochdan yasaladi, u doira, kvadrat, tugri turtburchak shaklida buladi. Kichik kashtalarga doira chambarak ishlatiladi, chunki u kulaydir. Aamma kashtalarga xam chambarak ishlatilavermaydi. Ip va igna kashta tikiladigan matolar kalinligiga mos kilib tanlanadi. Kashtachilikda yogoch dastali ikki xil, ya’ni ilmokli va ilmoksiz bigizlar ishlatiladi. Ayrim materiallarga, masalan, charm va kartonga kiynalmasdan tikish uchun ilmoksiz bigizlar ishlatiladi. Nakshlar uchun utkir uchli 1012sm uzunlikdagi kaychilar ishlatiladi. Tikish kulay bulishi uchun katim 50-60sm dan uzun bulmasligi lozim, kashta chambarakda tikilsa angishvona kullanilmaydi. Naksh nusxasi turli materiallarga xar xil yullar bilan tushiriladi. Masalan, nusxa kuchiriladigan qog’ozlar taxta, yoruglik yordamida material ustidan buklab chikiladi, keyin bu qog’ozlar yirtib olinadi. Kashtaga iplar rangini moslab tanlash kashtaduzdan katta maxorat xamda did talab kiladi. Tugri tanlangan ip kashtaning jozibador chikishiga. sabab buladi.

Kulda kashta tikishning ikki turi mavjud: birinchisi matoning arkon xamda urim iplarini sanab kashta tikish, ikkinchisi, matoga gul tasviri tarxini chizib, erkin kashta tikish. Arkon urim iplari kesishtirilib, polotno yoki buz shaklida tukilgan matolarga tikiladi. Buning sababi kashta tikishda mato iplarini sanab tikishga kulaydir. Sanama kashta turi Uzbekistonda keng tarkalgan. Erkin kashta mato tanlamaydi, tushirilgan tasvir chiziklari asosida tikiladi. Uzbek kashtachiligida yurma, ilma, iroki, bosma, xomduzi, chamak, chipta xayol, baxya choklar keng tarkalgan. Badiiy kashtalarda turli joydan turli choklar ishlatiladi. CHunonchi SHaxrisabzda yurma, kandaxayol, iroki, Toshkentda kuprok bosma choki, Buxoro, Nurota, Samarkandda yurma choki bilan tikiladi.

CHamak choki - kashta tikish choklaridan biri bulib, chapdan ungga ikki parallel chizik buylab tikiladi va utkazilgan igna ungdan sanchiladi. Sung yukoriga chapga tomon kiya kilib chikariladi va pastki chizikka parallel ravishda tugri kadaladi xamda pasti xam kiya kilib chikariladi. CHamak choki kushimcha nakshlarni ramkaga olishda yoki duppi kizaklariga badiiy bezak berishda ishlatiladi. Kaychining kichik utkir uchlisi ishlatiladi. CHamak choki rus kashtaduzlari orasida « kozlik » deyiladi.

Baxya choki - kashta chetlarini mustaxkamlashga xizmat kilib, matoga xuddi buklagandek, lekin bir tekis chok xamda masofa xisobga olinib tikiladi. SHundan sung mato ugirilib yana tikib chikiladi, natijada tekis ip chizik xosil kilinadi. Bu chok juda kadimdan kulda, keyinchalik mashinada tikiladigan bulgan.

Kurpa choki turli yunalishda, ya’ni chapdan ungga, ungdan chapga, yukoridan pastga, pastdan yukoriga sidirga tikib xosil kilinadi. Yonma-yon tikiladigan choklar bir tekis yoki gul shakliga karab kichikdan kattalashib, kattadan-

kichiklashib boradi. Bu chok (ikki tomonlama) sanama, piltaduzi nomlar bilan yuritiladi. Duppiduzlikda va kashtalarda juda keng foydalaniladi.

CHindi xayol - duruya choki, matoga igna kadalib bir me’yorda tikib chikiladi, teskari ugirib yana tikib chikkiladi. SHu tarika matoning oldi va orka tomonida bir xil gul xosil kilinadi. Bu chok ikki tomoni xam kuzga tashlanadigan buyumlar, ya’ni sochik, rumol va boshkalarni bezashda ishlatiladi.

Yurma choki yurmaki, ilmokli bichik yoki igna bilan matoning ung tomonida xalkalar zanjiri xosil kilib tikilib, bigizga utkazilgan ipak matoning sirtida chap kul bilan ushlab turiladi. Yurma choklari bilan yirik kashtalarning xoshiyalari, gul va barglari asosiy shoxga ulaydigan band va boshkalar kadimdan shunday usulda tikilgan. Yurma chokdan Samarkand, Buxoro, Kashkadaryo kashtaduzlari kup foydalanadilar.

SPITSA VA ILGAK BILAN TUKISH

Tukish, xalkalarni xosil kilish usullari. Uzbek xalki kadimdan kul xunarmandchiligi sirlarini chukur egallab kelgan. Jumladan, uzbek xotin- kizlari moxirlik bilan kashta, jiyak, duppi, tun, so’zana kabilarni tikish bilan shugullanganlar. Ular atlas va gilamlar tukishgan. Bor xomashyolardan foydalanganlar. Xozirgi kunga kelib ayollarimiz orasida kulda kiyim - kulkopchalar tukish keng rivojlanib bormokda. Kulda tukilgan kiyim- kechaklar betakror va bejirimdir. Tukish amaliy san’atning bir turi bulib, nixoyatda zavkli va foydalidir. Tukilgan kiyim yaroksiz bulib yotmaydi yoki tashlab yuborilmaydi. Xar bir tukish xunaridan xabari bor xotin-kiz kerakli buyumni osonlikcha tukib oladi va umuman tukigan sari uz-uziga ishonch va yaratuvchanlik kobiliyati ortib boradi.

Tukish kurollari bu- spitsa va ilgakdir. Spitsa—asosiy tukish kuroli bulib, uning kuyidagi turlari bor.

1. Aylana troschali.

2. Aylana naychali.

3. Tugri ikki uchi uchli.

4. Tugri bir uchli.

Spitsalar — nikellangan, pulat, temir, alyumin, plastmassa va yogochdan yasalgan buladi. Eng foydalanishga kulay spitsa pulatdan yasalgan, ikki uchi uchli va bir uchi uchli spitsadir. CHunki u mustaxkam bulib,yogoch va plastmassa spitsalar kabi sinib ketmaydi. Xdr bir spitsaning rakami bor. Spitsaning rakami uning diametrini bildiradi.

1. Rakamli spitsani diametri 1 mm.

1. Rakamli spitsani diametri 4 mm.

Aar bir tukishni urganuvchi talabaga xar xil rakamli spitsalar bulishi kerak. CHunki xar bir spitsa uz urnida ishlatiladi. Bu buyumni sifatli bulishiga olib keladi.

Ilgak: Kalta [12-15sm] va[ 30-40sm] xamda ingichka va yugon [1-6 mm] Ilgaklar bor. Xar xil iplarni tukishda xar bir ipning uziga mos Ilgak tanlanadi. Ilgak ipdan ikki baravar yugon bulishi kerak. Ilgak pulat,

alyumin, plasmassa, mis va temirdan yasalgan buladi. Ilgakdan spitsada tukilgan, matoni birlashtirishda, mato chetini aylantirib tukib chikiladi.

TUKISH TEXNOLOGIYaSI

Buyumni kulda tukish uchun spitsa yoki Ilgak kerak buladi. Buyumni junli, jun aralash ip, ipak, ip paxta, ipi, kuyon va echki yunglaridan yigirilgan ip, xam ip va xokazolardan tukish mumkin. Tukiladigan buyumga shakl berish uchun andozaga muvofik yoki xisobga yarasha shu xalkalar soni kupaytiriladi.

Ilgak yordamida tukish. Ilgak yordamida tukish kul mexnati turlaridan biridir. Tukishning asosiy turlari - shnurcha, ustamali zanjir, ustamasiz zanjir tukish bilan tanishib olgach, namunaga yoki rasmga karab juda xilma- xil buyumlar tukish mumkin. Ilgak bilan jun, oddiy ip va ipakdan xar xil buyumlar tukish mumkin. Asosiy asbob - metalldan, yogochdan, plastmassadan, suyakdan yasalgan ilgakdir. Ilgaklar: 2 dan to 6 gacha nomerli buladi. Ilgakning nomeri uning yugonligiga va ish bajaradigan (tukiydigan) kismining chukurligiga boglik. Ilgak ipning yugon- ingichkaligiga va sortiga karab tanlanadi. Ip ilgakning ish bajaradigan kismining chukurligi (ilgagi)dan bir yarim-ikki barobar yugon bulishi kerak.

Tukish paytida ilgakni ung kulning bosh va kursatkich barmogi bilan ushlash va uni urta barmok bilan ishga solib turish kerak. Ilgakda tukilgan buyumlar xalkaning shakli va ulchamiga karab xar xil buladi. Buyumning tekis tukilishi uchun ipni bir tekis tortib turish, xalkani boglash, ularning soni va shakliga rioya kilib turish kerak. Agar xalkaning ulchami va shakliga rioya vkilinmasa, xalkalar sanab tukilmasa, buyumning kurinishi va shakli buziladi. Tur tukishning asosiy turlari ustida tuxtalib utamiz. Bular bilan talabalar tanishishi lozim.

Birinchi xalka - tukish bu xalkadan boshlanadi. Ilgak ung kulda buladi. Ip uchini xalka kilib buklab, chap kulning bosh va kursatkich barmogi bilan ushlab turish kerak. Xalkaga ilgakning uchini sukib va kalavadagi ipni ilib, xalka orasidan tortib chikariladi. Sungra ip yana Ilgak bilan ilib olinadi va xosil bulgan yangi xalka orasidan tortib chikariladi. Ipning uchi tortiladi va 1sm koldirib uchi kirkib tashlanadi.

Xavo xalkasi - kalavadan ilgak uchi bilan ipni ilib xalka xosil kilishdir, bunda kruchokning uzida birinchi xalkani xosil kilib olamiz. Xavo xalkasining bir nechtasi zanjir yoki shnur xosil kiladi. SHnur xar kandan turning asosi xisoblanadi. Xavo xalkasining soni buyum ulchamiga yoki rasmdagi xalka soniga boglik buladi. Xavo xalkasi tukishda ularning ulchamlari bir xil bulishiga e’tibor berish kerak.

Ustamasiz zanjir tukish. Kerakli uzunlikdagi zanjir xosil bulgach, burilish xalkasi tukiladi. Zanjirni ung tomoni bilan chap kulning kursatkich barmogi buylab kuyiladi va chap kulning bosh barmogi bilan ushlab turib, ilgak zanjirning ung tomonidan uchinchi xalkaga sukiladi (Ilgakning uzida turgan xalka, ya’ni burilish xalkasi xam kushib xisoblanadi). Kalavadagi ip ilgakda ilib olinadi va xavo xalkasi orkali tortib chikariladi. Ilgakda ikkita xalka xosil buladi. Yana ilgak bilan kalavadagi ipni olib, bu xalkalar

boglanadi. Ilgakda yana bitta xalka koladi. Ikkinchi katorning zanjirini tukish uchun ilgakni navbatdagi xalkaning urtasiga sukiladi va kalavadan yana ip ilib olib, yana xavo xalkasidan tortib olib chikariladi. Ilgakda yana boglanadigan ikkita xalka xosil buladi. Keyingi zanjirlar xam shu tarika tukiladi. Ustamasiz zanjir bilan tukilgan buyumlar zich va tarang buladi.Ustamali zanjir. Ustamali zanjir bilan tukilganda buyum nafis va jimjimador chikadi. Bir ustamali zanjir kuyidagicha tukiladi. Birinchi (etakchi) xalkali ilgak uchining ustiga ung tomondan ip tashlanadi - bu ip ustama ipdir. Ustama ipli ilgak xalkaga sanchiladi (chetidan uchinchi xalka); agar ustunchalar zanjir bilan tukilsa, kalavadagi ip ilib olinadi va uni xalka shaklida ilgakka tortiladi. Bu vaktda ilgakda ikkita xalka xosil buladi, ularning urtasida esa ustama ip buladi. Ilgak bilan kalavadan ip ilib olinadi va kushni xalka bilan ustama ipdan tortib utkaziladi, ilgakda yana ikkita xalka buladi. Sungra ip ilib olinadi va bu ikkala xalkadan tortib chikariladi. Ilgakda yana bitta yetakchi xalka xosil buladi. Agar ustunchalar tukishni zanjirdan boshlamay, ustamali yoki ustamasiz zanjirdan iborat polotnodan boshlansa, u xolda birinchi ustuni uchta xavo xalkasi bilan xosil kilinadi. Uchinchi yetakchi xalkadan ustamali ustuncha tukish boshlanadi. Ilgak bilan ishlagan vaktda ba’zi bir maxsus terminlarni bilib olish kerak.