Bolalarni har tomonlama tarbiyalashda ona tilining ahamiyati. Mtmda nutqni rivojlantirish vazifalari va mazmuni Reja: K. D. Ushinskiy bolalarga ona tilini birlamchi o‘rgatish asoschisi

4-bob. Yakuniy qoidalar
17. Mazkur Davlat talablari buzilishida aybdor bo‘lgan shaxslar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda javobgar bo‘ladi.
18. Mazkur Davlat talablari Vazirlar Mahkamasi qoshidagi ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi, Sog‘liqni saqlash vazirligi, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, O‘zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi va “Oila” Respublika ilmiy-amaliy markazi bilan kelishilgan.


Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi fanining maqsadi– maktabgacha yoshdagi bolalarda og‘zaki nutqni rivojlantirish tamoyillari, unga qo‘yilgan talablar, usullari, shakllari, nutqni rivojlantirish muammolari, barkamol avlod tarbiyasida nutqni to‘g‘ri shakllantirish yo‘llari va ish samaradorligi. Zamonaviy pedagogik texnologiya. Ta’lim-tarbiya jarayonini ilmiy asosda tashkil etish, va uning tamoyillari, qonuniyatlari. Maktabgacha yoshda bo‘lgan bolalarda og‘zaki nutqni rivojlantirish ishiga tayyorlashdan iboratdir.
Bog‘lanishli nutq va uni maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda rivojlantirish xususivatlari H ar bir bola b o g 'c h ad a o ‘z fïkrini m a z m u n li, gram m atik jihatdan to ‘g‘ri, bir-biriga m antiqan bog‘langan holda bayon etishga o ‘rganishi kerak. BogMangan nutqda bolaning mantiqiy tafakkuri, idrok qilganlari yuzasidan fikrlay olishi va mantiqiy nutqda uni to ‘g‘ri, aniq bayon etishi aks etadi. B olaning o ‘z fïkrini bayon ctishiga qarab, nutqining rivojlanganlik darajasini belgilash mumkin. 0 ‘z fikrini aniq, ifodali, izchillik bilan b o g ‘lab bayon eta olishi bolaning estetik rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Bog’lanishli nutq deganda, m a'lu m bir m azm undagi fikrni mantiqan bir-biriga boglab, izchil ravishda, gramm atik jihatdan to ‘g ‘ri va obrazli qilib bayon qilish tushuniladi. Bolalarda bog'lanishli nutqning rivojlanishi o n a tiliga o ‘rgatishning quvidagi vazifalarini ham hal qiladi: 1) lug'at ishini (kcng so ‘zlar to 'p lam i va u n d a n foydalana olish, fikrni aniq va to'liq ifoda etishga yordam beradi); 2) nutqni g ram m atik jih atd an t o ‘g ‘ri shakllantirishni (o lz fïkrini sodda va yoyiq, ergashgan va bog'langan qo'shm a gaplard an , son, sifat, kelishik q o ‘sh im ch alarid a n t o ‘g ‘ri foydalanib bayon ctish); 3) nutqning tovush m adaniyatini tarbiyalashni (nutqning aniq, m a ’noli, burro boMishi). Nutqning ikki xil: dialogik va m onologik turlari mavjud b o llib, ularning har qaysisi o ‘z xususiyatiga ega. Dialogik nutq shakli (ikki yoki bir necha kishining suhbati, savollar va uning javoblari) bu toMiq boMmagan (qisqa) javobdir. Dialogik nutqning asosiy belgilari—to liq bo'lmagan, undov so'zlardan iborat, aniq intonatsion manodorlik (ifodalash), im o-ishora va boshqalardir. Dialogik nutqda savo! tuza olish va savol berish, eshitgan savoliga taalluqli jav o b n i berish, kerakli e ’tiro z n i bildirish, su h b a t- doshining javobini tuzatish va toldirish, muhokama va nuinozara qilish, o ‘z fikrini asoslash va boshqalar juda muhimdir. M o n o lo g ik nutq bir kishining nutqi b o lib , so ‘zlovchidan keng, aniq, to liq , boglangan fikmi talab etadi. M o n o lo g h ik o y a tu s h u n tiris h , s o ‘zlo v ch id a n o ‘z fikrini asosiy narsaga qaratishni, jonli, obrazli, his-hayajon bilan gapirishni talab etadi. V. 1. Tixeyeva, A. Sh. Usova, A. M. M uxina, L. A. Penevskaya, M. M. Konina, O. I. Solovyova va boshqalarning bogianishli nutq sohasida olib borgan ilmiy tadqiqot ishlarida bolalarda b o g ian ish li nutqni rivojlantirishda tarbiyachining rahbarlik roliga katta ahamiyat beradilar. Ular: „Agarda b o g ianishli n u tq q a qaratilgan m ashg‘ulotlar uzluksiz (sistemali) tarzda olib borilsa, unga tarbiyachi ongli ravishda rahbarlik qilsa, bolalarda o ‘z fikrlarini bir-biriga b o g la b gapirish malakasi rivojlanadi", degan fikmi bayon etadilar. Kichik yoshdagi bolalarda nutqni tushunish takomillashadi (so'zli topshiriqíarni, kattalarning ko'rsatmalarini, niurakkab bolm agan adabiy asar mazniunini tushunadilar). Endi nutq aloqa vositasigina b o lib qolm ay, balki kattalarning so‘z orqali tushuntirishlari yordamida bilimlarni egallash manbayiga aylana boshlaydi. Bolaning kattalar, tengdoshlari bilan boladigan ancha niurakkab va turli xildagi muomalasi nutqning rivojlanishi uchun qulay sharoitlarni vujudga keltiradi: tasavvurlarini boyitadi, lug‘atini kengaytiradi. K o kp harakatlar qilishi natijasida uning nutqi fe'U ar, o lm o s h la r, ravishlar, old q o ‘s h im c h a la r bilan boyiydi. Turli so'zlardan va ularning turli tartibidan foydalanib, oddiy gaplar tuza boshlaydi: Behzod cho'miladi; Sayrga chiqaman: Sutni men ichmayman. Uch yoshli bolalar uchun oddiy shakldagi dialogik nutq (savollarga javob) xosdir. Biroq ular endi o ‘zlarining fikrlarini b o g l a b bayon etishni o'zlashtira boshlaydilar. Ular liali o ‘z nutqlarida ju d a k o kp xatolarga y o l qo'yadilar: gapni n o to ‘g ‘ri tuzadilar, buyumlarning harakatini, sifatini noto'g'ri aytadilar. Bolalarni so‘zlashuv nutqiga o'rgatish va uni rivojlantirish m onologik n u tq n i shakllantirishning asosi hisoblanadi. 0 ‘rta guruh yoshidagi bolalarda bogianishli nutqning rivojlanishida ular lu g ‘a tid a 2 ,5 m in g ta g a c h a s o ‘z la r n in g b o l i s h i va u larn i faollashtirish katta ahamiyatga ega. Bu yoshdagi bola kattalar nutqini tushunibgina qolmay, balki o ‘z nutqida b u y u m larn in g belgilarini, sifatini bildiruvchi so'zlarni, vaqtni va oddiy munosabatlarni aks ettiruvchi ravishlarni ishlata boshlaydi. 4 — 5 yoshli bolaning dialogik n u tq id a savolga t o l i q , keng javob bcrish talab etilsa-da, to liq bolm agan jumlalarni ishlatish hollari ju d a ko‘p uchraydi, m ustaqil javob berishda qiynaiadilar, k o ‘pincha uiar tasdiq shaklidagi savollardan foydalanadilar, savollarni to ‘g‘ri tuza o lm ay d ilar, o ‘rtoqlarining javobini tuzatish va toldirishga qiynaladilar. Shuningdek, ularda nutqning tuzjlishi ilk shakliga ega b o iad i. Ergashgan qo'shm a gaplarni ishlatishda asosiy qism (shuning uchun, nima, qachon) tashlab ketiladi. Bolalar sekin-astalik bilan surat va o'yinchoqlar asosida mustaqil ravishda uncha katta boMmagan hikoyalar tuza boshlaydilar. Biroq ularning hikoyalari ko‘p in c h a kattalar hikoyasining aynan nusxasi b o ‘ladi. U íar hali kerakli narsani keraksizdan, muhimni ikkinchi darajaJidan ajrata olmaydilar. Katta guruh yoshidagi bolalarda boglanishli nutq ancha rivojlangan b o ‘ladi. Ular um um lashtirish, xulosa chiqarish, muhokama vuritish kabi malakalarga cga bolishadi. Dialogik nutqlarga, savollarga aniq, qisqa yoki keng tarzda javob bera oladilar. Savollarni t o ‘g‘ri tuza olish m alakasi paydo b o i a d i, kerak paytda luqm a tashlash, o ‘rtog‘ining javobini to ld irish va tuzatish kabi xususivatlar rivojlanadi. Ularda katta kishilarning ta’siri ostida fikr yuritish faoliyati takomillashadi, uning mazmuni va shaklida o'zgarish yuz beradi. Narsa-buyumlardagi yoki hodisalardagi eng muhim belgilarni aytib bcrish m alakasi shakllana boshlaydi. 5 — 6 yoshli bolalar suhbatda va so‘zlashishda faol ishtirok etadilar: tortishadilar, m uhokam a qüadilar, o ‘z fikrlarini asosli d cb biladilar, o ‘rtoqlarini bunga ishontiradilar. Endi ular narsa-buyumlarning, hodisalaming nomlarini aytish bilangina chegaralanmaydilar, balki ularning cng xarakterli belgilarini, sifatlarini aytadilar, narsa- buyumlarni yoki hodisalarni yetarli darajada to ‘liq tahlil qiladilar. B uyum lar va hodisalar o ‘rtasidagi b a ’zi bir b o g la n is h la rn i belgilay olish malakasi bolalarning m onologik nutqida o ‘z aksini topadi. Bu yoshga kelib ularning nutqida ergashgan q o ‘shm a gaplar paydo b o ‘(a boshlaydi, t o ‘liq b o l m a g a n va o d d iy g ap lar m iq d o ri kamayadi. Taklif etilgan m avzuda tasviriy va voqeiy hikoya tuzish m alakasi paydo b o ia d i. Biroq bu y o sh d a ham b o lalar tarbiyachining nanuinasiga muhtoj boladilar. Ularning hikoyasida tasvirlanayotgan narsa- buyumga yoki hodisaga o ‘zining emotsional munosabatini bildirish hali yetarli darajada rivojlanmagan bo'ladi. Bolalarda bog'lanishli nutq m ashg'ulotlar va kundalik hayot jarayonida rivojlantiriladi. „Bolalar bog‘chasida ta ’lim-tarbiya dasturi“ning kichik giiruh bolalarini hikoya qilishga o'rgatish boMimida bog'lanishli nutqni rivojlantîrishga yordam beruvchi tayyorgarlik ishlarini olib borish ko‘rsatilgan. Ayniqsa, u s h b u guruhda so ‘zlashuv nutqini rivojlantirishga katta ahamiyat beriladi. Shuning uchun kichik yoshdagi bolalaming har bir aytgan fikriga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bolib, uni q o ‘llab-quvvatlash kerak. A w a l b o lalarni s o ‘z yordamidagi topshiriqlarni (o'yinchoqni olib kelish, n im a n id ir ko krsatish yoki suratdan kim nidir, nim anidir ko‘rsatish) bajarishga, so‘ngra tarbiyachining savollariga javob berishga, uni tinglashga, ertakdagi ayrim qahramonlarning ashulalarini tarbiyachi bilan birgalikda takrorlashga o'rgatiladi. Bu yoshdagi bolalarga beriladigan savollar bola uchun aniq va tushunarli b o ‘lishi kerak. („Sen qimday o ‘yinchoqlarni yaxshi ko‘rasan? Bu o ‘yin ch o q haqida gapirib ber. Bu suratda nim a tasvirlangan?“ ) Tarbiyachi bolaning bitta yoki ikkita jum ladan iborat bolgan fikrlarining m a z m u n in i fahmlab, o ‘zining savoüari bilan bolaning fïkrini to ‘liq va gram m atik jihatdan to*glri bayon etishga undaydi. S o ‘zlash u v n u tq in i rivojlantirish — b o lalarni k attalarn in g nutqini tinglash va tushunish, savollarga javob berish, boshqa bolalarning oldida o lz fïkrini aytish, bir-birini tinglashdan iborat. 0 ‘rta va katta yoshdagi bolalar m onologik nutqning asosiy turi — hikoya va qayta hikoya qilish malakasini egallaydilar. Hikoya va qayta hikoya qilish bog'langan nutqning cng murakkab turidir. Bolalarda boglanishli nutqni rivojlantirish ularni hikoya qilishga o'rgatish orqali amalga oshiriladi.