Bolalar kasalliklari propedevtikasi

4-5  yoshida  uzun  so‗zlardan  iborat  bo‗lgan  so‗zlarni  va  she‘rlarni  aytadi, 
so‗zlashdagi  oxirgi  rivojlanish  fazasini  o‗tish  ro‗y  beradi.  Bog‗cha  yoshida  bola 
ruhan rivojlanadi. O‗ziga xos harakterga ega bo‗la boshlaydi. Bola boshqa bolalar 
bilan muloqatga qiziqadi, ko‗pchilik bo‗lib o‗ynaydi. 
7-8  yoshda  bolani  ruxiy  yana  ham  o‗sadi,  o‗ziga  xos  harakteri  oxirigacha 
takomillashadi. 
Tekshirish  natijalarini  shartsiz  reflekslarni  bor-yo‗kligi,  paydo  bo‗lish  yoki 
so‗nish vaqti, simmetrikligi, chaqirilish kuchini bolaning yoshiga mosligiga qarab 
baholanadi.  Bu  muvofiqlikni  bo‗lmasligi  patologik  holat  hisoblanadi.  Bemorni 
birinchi  ko‗rishdayoq  kuzatilgan  ayrim  belgilar  bolada  o‗tkazilgan  yoki 
kechayotgan  asab  kasalligi  mavjudligidan  dalolat  berishi  mumkin.  Chunonchi, 
bosh 
suyagining 
gidrotsefaliya 
oqibatida 
odatdagidan 
katta 
bo‗lishi 
(makrotsefaliya)  yoki  tug‗ma  kichik  bo‗lishi  (mikrotsefaliya)  kuzatiladi.  Daun 
kasalligiga  boshni  kichik,  keng,  ensa  qismini  yassiligi,  ko‗z  yorig‗i  tor,  pastki  va 
ichki  tomonga  qiyshayganligi,  burun  oldin  i  bosiq,  burunni  kaliin  ammo  keng, 
og‗zini ochiq, tilni katta o‗yiqchalar bilan qoplanganligi, oyoq-qo‗lni kalta bo‗lishi 
xosdir. Yuz nervining falajida yuz muskullarining bir tomonga qiyshayib tortilgan 
bo‗lishi kasallikni darhol aniqlash imqonini beradi.Sog‗lom chaqaloq bolani ko‗rib 
tekshirish  ko‗pincha  unda  his-  tuyg‗usi  qiykiriqni  bo‗lishi  bilan  davom  etishi 
mumkin. Odatda bunday qiyqiriq ko‗pincha och qolishlik yoki tagi xo‗l bo‗lishi va 
boshqalar  sababchi  qitiqlanishlar  natijasida  paydo  bo‗lib,  ular  bartaraf  etguncha 
davom etadi va keyin o‗z-o‗zidan to‗xtaydi. Bemor bolada qattiq, kuchlik, zarbalik 
«miyaga  oich  chinqiriqni  paydo  bo‗lishi  subaraxnoidal  qon  qo‗shilishi  va  bosh 

---

 
81 
miya bosimini ko‗tarilganida kuzatiladi. 
Chaqaloq  bolada  yoki  tug‗ilishning  birinchi  oylarida  kuzatilgan  markaziy 
asab  sistemasining  patologik  holati  ensefalopatiya  deyilib,  bu  tug‗ilgan  bola  bosh 
miyasini  ona  qornida  yoki  tug‗ilish  davrida  jarohatlanishidan  paydo  bo‗ladi. 
Nevrologik  kasalliklar  harakat  faolligini  o‗zgarishi  bilan  kechishi  mumkin.  Buni 
aniqlash  uchun  bemorda  mushak  tonusi  va  kuchini,  faol  va  passiv  harakatlar 
holatini tekshirish lozim (mushak sistemasiga qarang). Yangi tug‗ilgan bolada 1-2-
3-  kunlari  qiyqirganda,  bezovtalikda  qo‗li  va  pastki  jag‗ni  titrashi,  markaziy  asab 
sistemasini jarohatlanish belgisi hisoblanmaydi. Ammo qo‗l-oyoqning doimiy yoki 
uzoq vaqt titrashi patologik holat hisoblanadi. Mushak tonusini juda past yoki yo‗q 
bo‗lishi  xatto  tug‗ilishining  birinchi  minutlarida  bo‗lsa  ham  homilani  asab 
sistemasini  jarohatlanganidan  dalolat  beradi.  Mushak  tonusini  ortib  ketishi 
tug‗ilishda  bosh  miya  jarohatlanishida  (ko‗pincha  subaraxnoidal  qon  quyilishda), 
yiringli  meningitda,  giperbilirubin  ensefalopatiyasida,  ona  qornida  o‗tkazilgan 
infeksion  kasalliklarda  markaziy  asab  sistemasining  jarohatlanishidan  paydo 
bo‗lishi mumkin. Mushak tonusini o‗zgarishi, bolada tanani to‗tib turish holati va 
harakatni buzilishiga olib keladi. 
Bemorni  ko‗zdan  kechirganda  ba‘zan  unda  tirishishlik  holati  kuzatiladi. 
Tirishishlik  sindromi  markaziy  asab  sistemasi  kasalliklarida,  shuningdek  har 
turdagi  toksikoz  holatlarida,  jarohatlanishda,  ruxiy  qattiq  hayajonlanganda 
kuzatilib turadi. Erta yoshlik bolalarda tirishishlik nisbatan ko‗p uchrab, bu ularda 
bosh  miyaning  morfologik  va  funksional  jihatdan  notakomilligi  sababli  markaziy 
asab  sistemasini  qo‗zg‗aluvchanlik  chegarasini  pastligi  va  tarkoq  reaksiyaga 
moyilligi  bilan  tushuntiriladi.  Odatda  tipik  formadagi  tirishishlik  to‗satdan 
boshlanadi.  Ko‗pincha  tirishishlik  bemor  es  xushini  o‗zgarishi  bilan  kechadi. 
Ammo ba‘zi metabolik o‗zgarishlarda, jumladan spazmofiliya va gipoqalsemiyani 
boshqa formalarida tirishishlik bemor es xushini o‗zgarmagan holida ham kechishi 
mumkin.Tirishishlik  harakteriga  ko‗ra  klonik,  tonik  va  kloniko-tonik  ko‗rinishida 
kechadi.  Tonik  tirishishlik  ko‗z  olmasini  intensiv  harakati  bilan  boshlanib,  keyin 
bu  harakat  to‗xtaydi  va  so‗ngra  ko‗zi  botib  kirtayib  qoladi.  Boshi  orqaga  keskin 
tashlangan bo‗lib, qo‗llari tirsak va bilak bo‗g‗imlarida egilib, mahkam o‗rnashgan 
oyoqlari  esa  zo‗rayib  to‗g‗rilab  tortilgan  holda  bo‗ladi.  Jag‗lari  bir-biriga  qattiq 
jipslashgan  -  bo‗lib,  ba‘zan  bemor  tilini  tishlab  olgan  bo‗lishi  mumkin.  Ba‘zan 
nafas  olishni  to‗xtashi  mumkin.  Tirishishlik  xurujini  tonik  fazasi  bir  necha 
soniyadan bir daqiqagacha davom etadi. Tonik tirishishlikni kuzatilishi bosh miya 
qobig‗ osti tuzilmalar qo‗zg‗aluvchanligini oshganidan darak beradi. 
Shundan  so‗ng  bemor  sershovqin  nafas  oladi  va  tirishishlikning  klonik 
fazasi  boshlanadi.  Bu  yuz  muskullarining  juda  tez-tez,  juda  qisqa,  ammo  bir 
biridan bir xil oraliqda bo‗lmagan oraliqda qisqarishidan, boshqacha qilib aytganda 
yuz muskullarining uchib turishidan boshlanib, tezda bu oyoq-qo‗llariga va tanaga 
tarqaladi. Bola terisi oqargan, baland tovushli, xurrak otganga o‗xshab nafas oladi, 
lablarida  ko‗pik  paydo  bo‗ladi.  Tirishishlikning  davomiyligi  har  xil  bo‗lishi 
mumkin.  Tirishishlik  to‗xtagach,  bola  ko‗pincha  gangigan  holatda  bo‗lib,  keyin 
uxlab  qoladi.  Agarda  bemor  tirishishlik  xurujidan  keyin  birdan,  tetiklik  holatda 
bo‗lsa, epilepsiya xuruji to‗g‗risida o‗ylash mumkin. 

---

 
82 
Kloniko-tonik  tirishishlikda  har  ikkala  klonik  va  tonik  tirishishlik  belgilari 
kuzatiladi.  Bunday  tirishilik  chaqaloqlar  asfiksiyasi  yoki  MNS  jarohatlanishida, 
meningit  -  meningoensefalitda,  og‗ir  toksikoz  holatlarida,  spazmofiliyada 
kuzatiladi.Odatda  spazmofiliya  tonik  tirishishlikdan  boshlanib,  keyin  klonik 
holatiga  o‗tadi.  Spazmofiliyada  kalsiy-fosfor  modda  almashinuvining 
buzilishidan,  asab  sistemasi  ko‗zg‗aluvchanligi  ortgan  bo‗ladi.  Ba‘zan 
bemorda  qo‗l  va  oyoq  kafti  muskullarining  tonik  tirishishidan,  qo‗l  panjasi 
«akusher  qo‗li»  ga  o‗xshash  holatga  kelib,  oyoq  kafti  to‗piqdan  buqilgan 
holatga  kelib  qolishi  kuzatiladi.  Ba‘zan  kasallikda  bemorda  laringospazm 
kuzatilib,  bunda  tovush  chiqarish  teshigi  muskullari  spazm  holatida  bo‗lib, 
kasallik 
nafas 
olishning 
qiyinlashishidan 
toqi 
badanda 
intensiv 
ko‗karishlik,  sovuk  ter  paydo  bo‗lib,  nafas  to‗xtaguncha  bo‗lgan  og‗irlikda 
kechishi  mumkin.Bemorni  ko‗zdan  kechirganda  ba‘zan  unda  falajlik,  ya‘ni 
ihtiyoriy  harakat  faoliyatini  yo‗qolishi  holati  kuzatiladi.  Agarda  bu  holat 
markaziy harakatlantiruvchi neyronning jarohatlanishi natijasida paydo bo‗lgan 
bo‗lsa,  b  o‗nga  markaziy  falajlik  deyilib,  bunda  pay  reflekslarini  ortgan, 
muskullar  tonusi  oshgan  (spastik  falajlik)  bo‗ladi.  Agarda  falajlik 
periferik  neyronning  jarohatlanish  natijasida  paydo  bo‗lgan  bo‗lsa,  b  o‗nga 
periferik  falajlik  deyilib,  bunda  muskul  tonuslari  pasaygan,  pay  reflekslari 
susaygan yoki yo‗qolgan bo‗ladi. Agarda bemorni har  ikki  qo‗l  va oyoqlarida 
spastik  falajlik  kuzatilsa,  b  o‗nga  spastik  tetraplegiya  deyiladi.  Bunda 
bemorni  qo‗li  tirsak  va  bilak  bo‗g‗imlarida  bukilgan  bo‗lib,  tanaga  qisilgan 
oyoqlari  cho‗zilib  tortilgan.  oyoq  kaftlari  bukilgan  holda  bo‗ladi.Falajliklar 
ayrim  holatlarda  oyoq,  ko‗l,  yuz  muskullarini  qisqarishi,  epilepsiya  xurujiga 
o‗xshash  harakatlar,  bemor  xushini  yo‗qotishi  holatlari  bilan  kechishi 
mumkin.  Miyacha  ataksiyasida  bemorda  turish  va  yurishda  ishonchsizlik 
paydo  bo‗lib,  harakati  mast  odam  harakatiga  o‗xshab  tana  miyachani 
jarohatlangan  tomonga  og‗adi.  Vestibulyar  analizatorni  jarohatlanishida  tana 
muvozanati  tik  tutgan  holati  buzilib,  bemorda  omonat  qadam  tashlash, 
bosh  aylanish,  qusish  holatlari  kuzatiladi.Ekstrapiramida  sistemasini 
jarohatlanishida  majburiy  avtomatik  harakatlar  (giperkinezlar)  paydo 
bo‗lib,  bu  xayajonlanishda  kuchayib,  uxlaganda  yo‗qoladi.  Xoreya  kasalligi 
giperkinezida  tartibsiz,  ixtiyorsiz  majburiy  harakat  tanani  har  xil 
qismlarida  paydo  bo‗ladi.  Bemor  gohida  ko‗zlarini  qisadi,  gox  yuzlarini 
burishtirib,  tilini  chiqaradi,  gox  ko‗llarini  yuqoriga  irg‗itib,  beo‗xshov  qadam 
tashlab  yura  boshlaydi.  Xoreya  giperkinezida  mushak  tonusi  pasaygan 
bo‗ladi. 
Markaziy  asab  sistemasi  kasalliklarida,  har  xil  turdagi  neyrotoksikoz 
holatlarida  bemor  axvoli  ba‘zan  og‗irlashib,  uning  esa  xushi  har  xil  darajada 
o‗zgargan bo‗lishi mumkin. Normada bolaning esa xushi, axloqi, atrofdagilar 
bilan  munosabati,  faolligi,  ishtaxasi,  uyqusi  o‗zgarmagan  bo‗ladi.  Ba‘zan 
bemorda  qo‗zg‗aluvchanlik  holati  kuzatilib,  bu  harakat  faolligini  va  o‗tishga 
qiziqishlikni  ortishi,  kun  gapirishga  moyilllik,  atrofdagilar  bilan  aloqani 
yomonlashishligi (xuddi murojatni eshitmagandek) bilan kechsa, b o‗nga eyforiyalik 
qo‗zg‗aluvchanlik  deyiladi.  Agarda  bemorda  qo‗zg‗aluvchanlik  injiqlik, 

---

 
83 
yig‗lash,  ovqat  yemaslik,  uxlamaslik,  teri  va  pay  reflekslarini  ortishi  bilan 
kechsa,  bunga  negativ  qo‗zg‗aluvchanlik  deyiladi.Somnolent  xolatida 
bemorda  bo‗shashishlik ,  uyqu  bosish,  sekin  tovushga ingrashlik, ko‗rish 
va  parvarishga  reaksiyasi  pasayishi  kuzatiladi.  Bunda  teri  va pay  reflekslari 
pasaygan  bo‗ladi.Stupor  holatida  bemorda  karaxtlik  kuzatilib,  uni  bu 
holatdai  qiyinchilik  bilai  chiqarish  mumkin.  Vaqti-vaqti  bilan  unda 
qo‗zg‗aluvchanlik  harakatlari  paydo  bo‗ladi.  Teri  va  pay  reflekslari  kamaygan 
bo‗lib,  og‗riqli  qitiqlashga  reaksiya  bo‗lib,  qisqa  vaqt  davom  etadi.Sopor 
holatida  bemor  chuqur  uyquda,  gangigan  ahvolda  bo‗ladi.  Teri  reflekslar 
yo‗qolib,  pay  reflekslari  qiyinchilik  bilan  doimiy  bo‗lmagan  holda 
chaqirish  mumkin  bo‗ladi.  Og‗riqlik  qitiqlashga  javob  yaqqol  bo‗lmaydi. 
Ko‗z  muguz  pardasi  qorachig‗  va  yutish  refleklari  saqlangan  bo‗ladi.  Bemor 
xushini,  atrof  muhit  va  o‗zini  idroq  etish  qobiliyatini  yo‗qotib,  og‗riqli 
qitiqlashga  bo‗lgan  reaksiyaning  yo‗qolib  borishiga  -  koma  holati  deyiladi. 
Bolalarda va kattalarda koma holati bosh miya qobig‗i va qobiq osti tuzilmalarining 
hamda  markaziy  asab  sistemasining  pastki  qismlarini  kuchli  tormozlanishi  natijasida 
rivojlanib,  uning  bolalarda  kechishi  o‗ziga  xos  xususiyatlariga  ega  bo‗ladi.  Komada 
klinik simptomlarni rivojlanib borish i Z darajaga bo‗linadi.Birinchi darajali komada 
bemor  xushsiz  holatda  bo‗lib,  unda  mustaqil  harakat,  pay  reflekslari 
yo‗qolgan  bo‗ladi,  suyuqlik  ichirilganda  tiqilib  qolib  yo‗taladi.  Ko‗pincha 
toz  organlari  funksiyasi  buzilgan  bo‗ladi,  ammo  ko‗z  qorachig‗ining 
yorug‗likka  bo‗lgan  reaksiyasi  saqlangan  bo‗ladi.Ikkinchi  darajali  komada 
ko‗z  qorachig‗i  kengaygan  bo‗lib,  yorug‗ga  bo‗lgan  reaksiyasi  ham 
yo‗qoladi.  Yutish  refleksi,  toz  organlarining  funksiyasi  bo‗tunlay buzilgan 
bo‗ladi.  Bemorda  nafas  olish  va  yurak  qon  tomir  sistemasi  faoliyatini  spontan 
(o‗z-o‗zidan)  buzilishi  kuzatiladi.Uchinchi  darajali  komada  nafas  olishning 
patologik  turi  (Cheyn-Stoqs,  Kussmaul),  qon  aylanishnning  og‗ir  darajadagi 
buzilishi, arterial gipotoniya ( qon  
bosimi 60 mm. simob ustunidan past), ko‗z olmasini harakatsiz qotib 
qolishi kuzatiladi.  Bolani   ko‗rish   va  u  bilan  suhbatlashish   orqali   uning 
ruxiy  rivojlanishi, aql idrogini yoshiga monandligi yoki bunda ozgina bo‗lsa 
ham  normadan chetga siljishlar mavjudligi tekshirib aniqlanadi. Bolaning aqliy 
jihatdan  yuksaklanishini  orqada  qolishi  -  oligofreniyada  (kam  aqllilik) 
kuzatiladi.  

---

 
84