Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
311 
Агрессия ва агрессивлик тушунчаларини бир-биридан ажратиб таҳлил 
қилиш лозимдир. Агрессия - бу одамлар, одамлар гуруҳига нисбатан жисмоний ва 
руҳий зарар етказишга қаратилган индивидуал ёки жамоавий хатти-ҳаракатлар 
мажмуи бўлиб ҳисобланади. Агрессивлик - шахснинг нисбатан барқарор 
хусусияти бўлиб, у агрессияга тайёргарликни ифодалаш билан бирга душманлик 
асосида бошқаларнинг хулқ-атвори, хатти-ҳаракатини қабул қилиш ва тушунишга 
мойилликни билдиради. Агрессивлик барқарорлик кучи ҳамда шахс 
тўзилишининг бир қисми сифатида хулқ-атворнинг умумий тенденциясини 
олдиндан аниқлаш имкониятига эга бўлади. Демак, агрессия - бу жисмоний ёки 
руҳий зарар етказишга йўналтирилган ҳар қандай хулқ-атвор шаклидир. Ушбу 
таърифда таъкидланишича, агрессия - бу эмоция ёки мотив эмас, балки хулқ-
атвор моделидир. Гарчи агрессия аксарият ҳолларда ҳақоратлаш ёки зарар 
етказишга интилиш билан боғлик бўлган мотивлар асосида ҳамда негатив 
эмоциялар жумладан, қаҳр, ғазаб, тажанглик билан боғлик тарзда ассоциация 
қилинди. Албатта, юқоридаги омиллар агрессив хулқ-атворга маълум маънода 
катта таъсир кўрсатади, лёкин уларнинг мавжудлиги бундай хулқ-атворни юзага 
келишида зарур бўлган шароит ҳисобланмайди. Агрессиянинг хилма-хил 
таърифлари мавжуд бўлиб, улар қуйидагилардан иборат: 
- Бошқаларга хавф солувчи ёки зиён етказувчи ҳар қандай хулқ-атвор 
агрессия деб аталади. (Басс). 
- Бошқаларни ҳафа қилиш, уларга зиён етказиш нияти бўлган хатти-
ҳаракатлар агрессия деб аталади. (Берковитц). 
- Бошқаларга жисмоний зарар етказиш нияти билан амалга оширилган 
ҳаракатлар агрессия деб аталади. (Зильманн). 
- Бошқа тирик мавжудотларга зиён етказишга қаратилган, бироқ ўзига 
нисбатан қўлланилишга қарши бўлган ҳар қандай хулқ-атвор агрессия деб 
аталади. (Р.Берон, Д. Ричардсон). 
“Криминал психология”га оид китобларда агрессияга шундай таъриф 
берилади: 
Бошқа бировга жисмоний ва руҳий зарар етказиш мақсадида қилинган 
ҳаракатга ҳамда бирор шахс ёки объектни йўқ қилиш мақсадидаги ўринишга 
агрессия дейилади. Баъзи бир ижтимоий психологлар агрессияни бошқа бировга 
атайин жисмоний ёки ижтимоий зарар етказиш, баъзи ҳолларда эса ҳужумкор 
объектни йўқ қилишга қаратилган хатти-ҳаракат деб таърифлайдилар. 
Мавжуд бу таърифларга асосланиб, шартли равишда агрессив хулқ-атворни 
2-гуруҳга бўлиш мумкин:
1. Мотивацион агрессия. Агрессия - мотивацион фаолият сифатида норма 
ҳамда қоидаларни бўзиш, атрофидагиларга зарар ва азоб-уқубат келтириш деб 
тушунилади. Шу ўринда инструментал ҳамда ғараз билан қилинган (олдиндан 
ўйланган) агрессия типлари ҳам фарқланади.
2. Инструментал агрессия. Инсон агрессив ҳаракат қилишни ўз олдига 
мақсад қилиб қўймайди, балки бу шароит билан боғлик ҳолда юзага келади. Айни 
ҳолда мотив мавжуд бўлади, лёкин англанмаган тарзда намоён бўлади. 

---