Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

SHAXS TARAQQIYOTIDA YOSHI VA O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 
Aytbayeva Nilufar
Ellikqal’a tumani 43-maktab psixologi
Anotatsiya: Shaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi salbiy va ijobiy omillar, ijtimoiylashuv 
jaroyoni va har bir yoshning o’ziga xos xususiyatlari. 
Kalit so’zlar: Shaxs rivoji, individ ,biologik omil, sotsial omil, ta’lim-tarbiya, 
jismoniy, aqliy, ma’naviy kamol topish, sog’lom avlod, biologik, psixologik asoslar. 
Inson hayot ekan, butun umri davomida o’sib, rivojlanib, o’zgarib boradi. Bolalik, 
o’smirlik va o’spirinlik yillarida shaxsning kamol topishi yaqqol ko’zga tashlanadi. 
Rivojlanish deganda biz shaxsning ham jismoniy, ham aqliy va ma’naviy 
kamol topish jarayonini tushunamiz. Pedagogika va psixologiya fani rivojlanishni 

---

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
258 
biologik va sotsial xususiyatlari o’zaro chambarchas bog’liq bo’lgan bir butun narsa 
deb hisoblaydi. Odam bolasining shaxs sifatida rivojlanishi har tamonlama kamol 
topishining samarali bo’lishiga erishish maqsadida pedagogika fani rivojlanishining 
qonuniyatlarini unga ta’sir etuvchi omillarni shuningdek, shaxs kamolotida ta’lim va 
tarbiya hamda faoliyatining ta’siri va ahamiyatini aniqlaydi va tahlil qiladi. Ma’lumki, 
odam shaxs sifatida dunyoga kelmaydi, balki uning shakllanishi avvalo hayot 
sharoitlariga bog’liqdir. Shaxs hayot davomida murakkab rivojlanish jarayonini 
boshdan kechiradi, natijada shaxsga aylanadi. Shu sababli shaxsni ma’lum ijtimoiy 
tuzumning mahsuli deb tushunishimiz lozim. 
Har bir jamiyatda shaxsning shakllanishi, kamol topishi muhim muammolardan 
hisoblanadi. Shu sababli shaxsning shakllanishi masalalariga to’g’ri yondashish uchun 
shaxsning tabiatini, tuzilishini, uning xulq-atvorini va unga ta’sir sabab va vositalarini 
bilish zarur. Shaxsning rivojlanishi jarayoni bir qancha omillar ta’sirida sodir bo’ladi. 
Bular irsiyat, ya’ni biologik omil hamda muhit, ta’lim va tarbiya, shaxs faolligi 
(ijtimoiy omil) shaxsni shakllantirishning asosiy omillari deb tushuniladi. 
Ma’lumki, shaxs, inson tirik organizmdir, shu sababli uning hayoti biologiyaning 
umumiy qonunlariga, yoshlar anatomiyasi va fiziologiyasining maxsus qonunlariga 
bo’ysunadi. Shaxsning, ayniqsa bolaning jismoniy rivojlanishi, sog’ligi biologik 
omilga bog’liqdir. Biologiyaning asosiy tushunchasi bo’lgan irsiyatning, ya’ni 
bolaning nasl-nasabining roliga olimlarimiz alohida e’tibor bermoqda. Har bir bola 
insonlarga xos tug’ma xususiyatlar bilan dunyoga keladi. Bola õzining avlod-
ajdodlaridan ko’pgina biologik belgilarni meros sifatida qabul qilib oladi, xatto ayrim 
kasalliklar ham nasldan naslga o’tadi. Biologik omillar shaxsning jismoniy 
rivojlanishiga hamta’sir ko’rsatadi. Shunday ekan, sog’lom ota-onadan sog’lom 
farzand dunyoga kelishini unutmasligimiz lozim . Shaxsni rivojlantiruvchi asosiy 
omillari: biologik 
omil, 
ijtimoiy 
omil, 
psixologik 
omil. 
Muhit – bu shaxsga ta’sir etuvchi tashqi voqea va hodisalar kompleksidir. Bular: 
tabiiy muhit (geografik, ekologik) ijtimoiy muhit (shaxs yashayotgan jamiyat) oila 
muhiti va boshqalar kiradi. Bular orasida ijtimoiy muhitning, ya’ni shaxs yashayotgan 
jamiyatning inson kamoloti uchun yaratilgan imkoniyatlari muhim rol’ o’ynaydi. 
Mustaqil O’zbekistonimizda ta’lim tizimini isloh qilish, kadrlar tayyorlash milliy 
dasturini qabul qilinishi barkamol avlodni yaratishdagi dastlabki qadamlardir. Shaxs 
rivojlanishiga erishish har bir jamiyatda amalga oshirilayotgan tarbiya tizimi orqali 
amalga oshiriladi. Faqattarbiya orqali insondagi rivojlanish imkoniyatlarini ro’yobga 
chiqarish mumkin. Tarbiya jarayonida aniq maqsad va reja asosida shaxsga ta’sir 
etiladi. Buning natijasida muhitdagi voqealarning to’g’ri ijobiy ta’sirini amalga 
oshirish imkoni tug’iladi. Muhit bera olmagan narsalar tarbiya orqali hosil qilinadi, 
xatto tarbiya tufayli shaxsda tug’ma kamchiliklarni ham o’zgartirib shaxsni kamolga 
yetkazish mumkin. Bundan tashqari muhitning salbiy ta’siri tufayli tarbiyasi izdan 
chiqqanlarni ham qayta tarbiyalaydi. Rivojlanish shaxs faoliyatidan tashqarida 
bo’lmaydi. Shu sababli odam faoliyati uning rivojlanishi uchun asos bo’ladi. 
Pedagogik jihatdan to’g’ri uyushtirilgan har qanday faoliyat xoh o’yin, mehnat, o’qish, 
sport va boshqalar shaxsning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi. Shaxs ulg’aya borgan sari 
uning faoliyati ham mazmunan, ham shaklan o’zgarib boradi, turli yosh davrlarida esa 

---