Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
24 
Лекин эртами-кеч бу қониқиш йўққа чиқиб боради ва педагог қуйидаги 
саволни юзага келтиради: “Бу билан нима қилиш керак энди?” Ана шу жойидан 
қийинчиликлар бошланади. Ўқитувчи энди психолог унга юзага келган масала 
юзасидан, масалан, тарбияси оғир болалар билан ишини осонлаштирадиган 
нималарнидир айтади ва ҳатто, ундан ҳам яхшироғи, ўзи барча муаммоларни ҳал 
қилади, деб ўйлайди. Лекин психолог ўқитувчи билан ҳамжиҳатликсиз 
муваффақиятга эриша олмайди. Биринчидан, психолог бола билан ҳафтасига 1-2 
марта шуғулланиши мумкин, ўқитувчи эса у билан ҳар куни ва жамоада мулоқот 
қилади. Иккинчидан, ўқитувчи – психологга қараганда аҳамиятлироқ шахс, ва у 
томонидан, айниқса синфдошлар олдида айтилган сўз кўпроқ вазнга эга 
учинчидан, ўқитувчи ва ўқувчи мулоқоти таълим жараёнида амалга оширилади – 
бу ҳам катта аҳамиятга эга. Ўқитувчи томонидан билдирилган ножоиз танбеҳи 
билан психолог томонидан қилинган барча ишларни йўққа чиқариб юбориши 
мумкин.
Мактабда янги педагогик технологияларни эгаллаш учун хатто барча 
шароитлар яратилган бўлсада, бошқа турдаги қийинчиликлар ҳам мавжуд –
ўқитувчиларнинг шахсий муаммолари. Масалан, ўқитувчи – авторитар шахс, 
баланд овозда гапиради, рағбатлардан кўра танбеҳларни афзал билади, ўқувчи эса 
– кўнгли нозик қиз, ўқитувчисининг юқори овозини жазолашдек қабул қилади, 
ўзини йўқотиб қўяди, топшириқларни бажаришдан бош тортади. Ақлий 
ривожланиши нормада бўлсада, ушбу фан бўйича ўзлаштиришда орқада қолади. 
Бу ерда нима иш қилиш керак? Ўқитувчи (айниқса салобатли педагогик стажга 
эга бўлса) ўз хулқини ўзгартиришга рози бўладими? Кўнмаслиги кўнишидан 
аниқроқ – ҳар бир ўқувчи учун ўзини ўзгартирмаслигини, ундан кўра яхшиси бу 
қизча ўзини ўзгартирсин, деган позицияда туриб олади.
Бошқа мисол. Ўқитувчи – энергияли, эмоционал одам, дарсларини юқори 
темпда олиб боради, биринчи бўлиб жавоб берадиган ўқувчиларга чин дилдан 
ҳурсанд бўлади. Лекин синфда табиатан секин ҳаракатланадиган, бефарқ бола 
бор. У ақлий ривожланишдан ортда қолган эмас, лекин секин ўйлайди. Унинг 
секин ҳаракатланиши ўқитувчини асабийлаштиради, болани қобилиятсиз ва 
интилишни истамайдиган, деб ҳисоблайди. Бола муваффақиятсизлик ҳис қилади, 
чунки у уддасидан чиқа оладиган вақт талаб қиладиган вазифаларни ўқитувчи кам 
беради. Муаммони англаш ҳам унинг ечими бўла олмайди: “Энди битта уни деб 
қолганлар учун вақтни чўзишим керакми? Кейин мен дастурни бажара 
олмайанку”. 
Шунингдек, педагогнинг бир қатор чуқурроқ шахсий муаммолари 
мавжудки, улар англанмаган холда болалар билан муносабатларга йўналтирилади, 
масалан, ўқувчилар ҳисобига ўзини тасдиқлаш, ўз камчиликларини, оилавий 
зиддиятларини, бошқа шахсий келишмовчиликларини уларда проекциялайдилар. 
Бу муамммолар одатда педагог томонидан англанмайди ва профессионал 
жиҳатдан кам таҳлил қилинади. Бир қанча холларда педагоглар психотерапевтик 
ишларга муҳтож.Ўтказилган сўровномаларга кўра педаголарнинг беш фоизигина 
психолог билан ишлашга рози бўладилар.Ўқитувчилар билан ишлаш жуда нозик 
иш. Психолог фаолиятининг бу йўналиши ундан нафақат умумпсихологик 
билимларни талаб қилади, балки дидактика асослари, психотерапевтик 

---