Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
93 
21]. 1940 yilda Sovet Ittifoqi davrida K. L. Zadixina va M.V. Sazonov Xorazm 
viloyatidagi o‘zbek oilalarini o‘rganishga harakat qildi.
O‘zbek xalqining an’analari va urf-odatlari asrlar davomida rivojlanib kelgan. 
Madaniyatimizning bir bo`lagi bo’lgan mazkur udumlarimiz ko‘plab bosqinchilarning 
begona xorijiy madaniyatni xalqimiz ongiga singdirish istagiga qaramay, deyarli 
o‘zgarmadi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, o‘zbek xalqining urf-odatlarining 
shakllanishiga butun O‘rta Osiyoda islom dinini tarqatgan arablar katta ta’sir ko‘rsatdi. 
Islom an’analari islomdan oldingi e’tiqod va urf-odatlar bilan, o‘zbek madaniyati bilan 
uzviy bog‘liq bo‘lib, o‘zbek xalqining hayoti va ongiga mustahkam o‘rnashgan.
O‘zbek an’analari mehmondo‘stlik, oqsoqollarni e’zozlash va kollektivizmga 
asoslanadi, bu ayniqsa, asrlar davomida shakllangan milliy poydevorlarning asosi - 
mahallalarda alohida ta’kidlanadi. Biz qanday axloqiy me’yorni qo‘llasak, u oilada erta 
yoshdanoq o‘rganib chiqilganligi ayon bo‘ladi. Axloqiy me’yorlarni assimilyatsiya 
qilish so‘zlarda emas, balki odamlarning kundalik harakatlarida, ularning harakatlarida 
sodir bo‘ladi. Va nihoyat, oila jamiyatning rivojlanish ko‘rsatkichi va zamonaviy 
ijtimoiy jarayonlarning ko‘plab parametrlarini aks ettiradi 
Oila muqaddas bo‘lishining yana bir sababi shundaki, u jamiyatning ijtimoiy 
munosabatlarining muhim qismidir, lekin u shuningdek, butun insoniy fazilatlarni yoki, 
aksincha, jamiyatdagi ijtimoiy muammolarni shakllantirishning markazi bo‘lishi 
mumkin. 
Qadimiy yozma adabiyotning eng buyuk namoyondasi bo`lgan "Avesto" 
asarida, shuningdek, oiladagi muammolar va oiladagi reproduktiv xatti-harakatlarga 
alohida e’tibor beradi. “Avesto” asarida oila quruvchilrning jismoniy va psixologik 
xususiyatlarga ham alohida e’tiborberganligini hisobga olish kerak. Birinchidan, kelin 
va kuyovning jismoniy va ruhiy tayyorgarligi talab qilindi, chunki bu sog‘lom avlod 
uchun zamin yaratadi [2, s. 34-36]. 
Oila qadriyatlari, shuningdek, O‘rta Osiyo mutafakkirlari va ma’rifatparvarlari 
Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Alisher Navoiy, Bobur, Munis Xorazmiy, 
Bedil, Behbudiy, Abdulla Avloni, Cho‘lpon, Fitratning asarlarida alohida aks etganini 
ta’kidlash lozim. Xususan, Abu Ali ibn Sinoning "Axloq", "Oilaiqtisodiyoti", Alisher 
Navoiyning "Hayrat-ulabror" asarlarida oilaga alohida e’tibor qaratilib, uni insoniy 
kamolotga erishishning asosiy joyi deb bilgan. Oiladagi sog‘lom muhit, yangi oilalar 
jamiyat uchun mustahkam poydevor bo‘lishi mumkinligini ta’minlaydi. 
Islom nazariyasi va shariati oila va oilaviy munosabatlarining asosiy 
tushunchalarini ochib berishga xizmat qiladi. 1X-X11 asrlardagi O‘rta Osiyo Uyg‘onish 
davrida oilaviy qadriyatlar ham diqqat markazida bo‘ldi. Olim Ibn Sino "Tibqonunlari" 
asarida oilaning bolalarni tarbiyalashdagi roli, bolalar va ota-onalar o‘rtasidagi 
munosabatlar masalasiga katta e’tibor bergan. Ibn Sino hikoya va qissa kabi ishontirish 
usullari orqali axloqiy fazilatlarni shakllantirishga harakat qiladi. Ibn Sino yoshga 
bog‘liq xususiyatlarni hisobga olgan holda, maktabda allaqachon boshlangan mehnat 
ta’limi sohasidagi barcha amaliy tadbirlarni batafsil bayon qiladi. Ibn Sino ota-
onalarning bolalarni tarbiyalashdagi javobgarligi va bolalarning ota-onalar oldidagi 
ba’zi majburiyatlari to‘g‘risida ham so‘z yuritadi. Ushbu tavsiyalarning amaliy foydasi, 
hatto zamonaviy oila uchun ham shubhasizdir [3, s. 6]. 

---