Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

 
 
IMKONIYATI CHEKLANGAN BOLALARNING IJTIMOIYLASHUVIDA 
OILANING O’RNI 
 
Каримова Хадича Янгибойивна 
17-ИЧБУИТМ директори 
 
Oila jamiyatning bosh bo’g’ini, negizi bo’lib, ko’p asrlik mustahkam ma’naviy 
tayanchga ega. Shaxsning ahloqiy-ma’naviy va ijtimoiy tiklanishiga ta’sir etuvchi 
omillar orasida oila yetakchi o’rin tutadi. Bolaning ijtimoiylashuvi va tarbiyalanishi bir 
maqsadga ega: uni jamiyatda moslashtirish, muloqot va normal hayot uchun zarur 
bo’lgan fazilatlarni shakllantirishdir. Insonning ta’lim, taraqqiyot va ijtimoiylashishi, 
jamoa ta’siri ostida sodir bo’ladi. Oila, mahalla, ta’lim muassasalari shaxsni 
shakllantirishda faol ishtrok etadi. Shunday ekan eshitishida nuqsoni bo’lgan bolaning 
psixologik xususiyatlari hamda shaxs sifatlarining shakllanishida oilaning ahamiyati 

---

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
47 
alohida o’rin tutadi. Oiladagi muhit va ota-ona munosabati, bolaning rivojlanishida o’z 
ta’sirini o’tkazadi. Oilada nogiron bolaning dunyoga kelishi, ko’pgina ota-onalar 
o’rtasidagi munosabatlarning o’zgarishiga sabab bo’ladi. Eshitishida nuqsoni bo’lgan 
bolalar oilasidagi jiddiy muammolardan biri bu muloqot jarayonidir. Bu jarayon ota-
onalarda, farzand kelajagiga ishonchsizlik, qo’rquv, ruhiy tushkunlik holatlarini keltirib 
chiqaradi. Ba’zi oilalar nogiron farzandlarini atrofdan, mahalla kuydan yashiradilar, 
afsuski bunday oilalar ham yo’q emas. Imkoniyati cheklangan bola ham sog’lom bolalar 
kabi mehir, e’tibor va ta’lim-tarbiya olishga haqlidir. Biroq aksariyat oilalarda kar va 
zaif eshituvchi bolalarni mustaqil hayotga tayyorlash borasida kerakli pedagogik-
psixologik ishlar yo’lga qo’yilmagan. Bolaning rivojlanish bosqichlari, kamoloti va 
barkamol bo’lib voyaga yetishida oilada ota-onalarning pedagogik va psixologik 
munosabatlari asosiy rol o’ynaydi. Ba’zi oilalarda kar bolalarga nisbatan etiborsizlik 
yoki xaddan ziyod avaylash va rahmdillik nuqtai nazari bilan qarash munosabati 
o’rnatilgan bo’ladi. Mazkur holat kar va zaif eshituvchi bolalarda, sog’lom bolalardagi 
kabi muomala, muloqot, o’z-o’ziga xizmat va boshqa faoliyatlarda ishtirok etish 
ko’nikmalarini yetarlicha shakllanmasligiga olib keladi. Natijada kar va zaif eshituvchi 
bolalar maxsus ta’lim muassasasiga kelgan kunidanoq, oddiy kundalik maishiy hayot 
uchun zarur bo’lgan ko’nikmalarni egallashga jalb etiladilar. Bu ko’nikmalar oddiy va 
soda tuyulsada, biroq kar bolalarning ijtimoiylashuvi uchun asos buluvchi 
omillardandir. Aksariyat ota-onalar bolalarini atrofdagilar bilan muloqot qilishda 
qiynalganliklari uchun mustaqil hayotga tayyor emas deb hisoblaydilar. Natijada bolani 
o’z vaqtida maktabgacha tarbiya va maktab-internatlariga yo’naltirmaydilar. 
Eshitiashida nuqsoni bo’lgan bolalarni shaxs sifatida kamol topishida, nutqni 
rivojlantirish hal qiluvchi rolni o’ynaydi. Eshitish qobiliyatining buzilishi, atrofdagi 
kishilar bilan ijtimoiy aloqani cheklaydi. Bolaning nutqiy cheklanishi ruhiyatning 
shakllanishiga hamda barcha kongnitiv faoliyatlar ya’ni idrok, xotira, e’tibor, fikrlash 
jarayonlariga ta’sir ko’rsatadi. Eshitishi buzilgan bola hech qachon o’zi mustaqil 
ravishda nutqni egallay olmaydi. Bunday bolalarga maxsus sharoitda, maxsus 
yondashish va maxsus uslublar yordamita ta’lim-tarbiya berilishi lozim. Bolalar 
hayotida eng muhim bo’lgan maktabgacha davrda bolalarning asosiy malaka va 
ko’nikmalari tarkib topib, jismoniy, ahloqiy, aqliy, ekologik, estetik jihatdan 
tarbiyalanishga poydevor qo’yiladi. Maktabgacha tayyorgarlikni ko’rmagan kichik 
maktab yoshidagi eshitishida nuqsoni bo’lgan bolalarning ta’lim jarayoni, maktabgacha 
tarbiya yoshdagi bolalar ta’limidan keskin farq qiladi. Maktabgacha tarbiya ta’limida, 
eshitishida nuqsoni bo’lgan bolalarni talaffuz qilishga, labdan o’qishga, daktel alifbosini 
maxsus o’rgatish natijasida og’zaki muloqoti rivojlantirib boriladi. Maktabgacha 
yoshdagi bolalarda o’yin faoliyati, yetakchi faoliyatlaridan biri sanaladi. Shunday ekan 
eshitishida nuqsoni bo’lgan bolalarda o’yin faoliyati orqali, atrof olamni tanishtirish, 
muloqotga 
kirishish, 
shaxslararo 
munosabatlarni, 
psixologik 
hususiyatlarni 
shakllantirish orqali, ortda surilgan rivojlanishni konpensatsiya qilish mumkin. Boladagi 
jismoniy va ruhiy nuqsonlarni o’z vaqtida korreksiya qilib borilishi, shu 
tarbiyalanuvchining oila a’zolari, xususan ota-onalarining farzandi bilan muntazam 
shug’ullanishi va o’z vaqtida maktabgacha ta’lim, maktab-internatlariga va maktabdan 
keying ta’limga yo’naltirishlariga bog’liq. Eshitishida muammolari bo’lgan 
o’quvchilarning aynan maktab ta’limi davrida ijtimoiy hayotga yetarlicha tayyor 

---