Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
221 
e’tiborni jiddiy qaratishimizdan dalolat beradi. Bolalarni maktabgacha ta’lim 
muassasalariga jalb qilish ko`lamini yanada oshirishga qaratilgan ko`plab chora-
tadbirlar ishlab chiqilmoqda. 
3-7 yoshgacha bo‘lgan davr maktabgacha yosh davri hisoblanadi. Maktabgacha 
ta’lim muassasalariga endigina qabul qilingan bolada dastlab albatta, bog`cha muhitiga 
nisbatan adabtatsiya kechadi. Adabtatsiya bu organizmning tashqi muhit bilan adekvat 
aloqalarning shakllanish xususiyati hisoblanadi. Insonning tug`ilishining o`ziyoq 
adabtatsiyaning ilk sinovidir. So`ngi yillarda go`daklik davridagi adabtatsiyaga qiziqish 
ancha ortdi. Ta’lim muassasalarida tarbiyalanayotgan barcha bolalar uchun adabtatsiya 
muammosi juda muhimdir. Hozirgi vaqtda bolaning ko`nikish imkoniyatlarini oshirish, 
uning ijtimoiy aloqalarini kengaytirish bola shaxsining shakllanishi uchun nihoyatda 
katta ahamiyat kasb etmoqda. Bola shaxsining rivojlanishi uning aloqalarining xilma-
xilligiga bog`liq. Shuning uchun ijtimoiy aloqalarning barvaqt shakllantirishda oiladagi 
tarbiya jarayonining roli katta. Bola hayotining uchinchi yilida Maktabgacha ta’lim 
muassasasiga qabul qilinishi undan shu paytgacha shakllanib bo`lgan yurish-
turish,kundalik ratsionini o`zgartirishini talab qiladi. Bolaning sog`ligi, har tomonlama 
rivojalanishi borasida biror-bir nohush vaziyatlarni paydo bo`lishini bartaraf etish uchun 
va bola hayotini har tomonlama qulay tashkil etish jarayonida tarbiyachilar javobgar 
shaxs hisoblanadi. Moslashish jarayonini quyidagi 3ta darajaga bo`lishimiz mumkin. 
1 Yengil adaptatsiya- bolaning yurish-turishi 10-15kunda me’yoriy holatga 
qaytadi.Bola maktabgacha ta’lim muassasaiga qatnay boshlaydi va biro y o`tgach o`zini 
me;yorda tuta boshlaydi. 
2 O`rta adaptatsiya- bolaning yurish-turishi yoki emotsional holatidagi o`zgarishlar 
10-15kun ichida me’yoriy holatga qaytadi. Agar avval unda oizish kuzatilsa,keyinchalik 
u o`z vaznini tikalab oladi. 
3 Og`ir adaptatsiya – shunda namoyon bo`ladiki, bolalarda tez-tez qaytadan kasal 
bo`lish holatlari kuzatilishi mumkin. Bu holatda adaptatsiya bir oydan ko`p muddatga 
cho`ziladi, rivojlanish va salomatlik ko`rsatgichlarida nohush holatlar ham namoyon 
bo`ladi. 
Adaptatsiyaning nohush holatlarini maksimal darajada bartaraf etish uchun 
bolalarning oilaviy muhiti bilan tanishish kerak va quyidagi oilaviy tarbiyani og`ir
ko`rinishlari, kamchiliklarini bartaraf etish zarur. 
- Noto`g`ri ovqatlanish, 
- Bolani noto`g`ri belash, 
- Salbiy odatlar, 
- Oilaviy nizolar, 
- Yoshiga mos kelmaydigan ko`nikmalar. 
Bularning barchasini o`rganib chiqqan holda ish olib borilsa, va albatta tegishli 
chora tadbirlar ko`rib chiqilsa bolalrdagi adaptatsiya jarayonini yengil o`tishiga va 
bog`cha muhitiga tezda moslashishiga zamin yaratilgan bo`lar edi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasida juda tez sifat o‘zgarishlari 
bo‘lishini inobatga olgan holda 3 davrga (3-4yosh) kichik maktabgacha davri, (4-5) 
yosh kichik bog‘cha yoshi, o‘rta maktabgacha davr( o‘rta bog‘cha yoshi) 6-7 yosh va 
katta maktabgacha davr katta bog‘cha yoshlilarga ajratish mumkin. Bola rivojlanish 
jarayonida odamlarning ilgari o‘tgan avlodlari tomonidan yaratilgan predmed va 

---