Bohodir eshov o’zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi

8-mavzu. Buxoro, Qo’qon va Xiva xonliklari davlatchiligi tarixi


1 § SHayboniylar davri davlatchiligi
Siyosiy tarix. Mahlumki, XIV asr boshlariga kelib, 1236 yilda Botuxon tomonidan asos solingan Oltin O’rda davlati ikki qismga bo’linib ketadi va uning sharqiy qimida Oq O’rda davlati tashkil topadi. Ayrim tarixiy manbalarda bu hududlar “O’zbeklar mamlakati” deb ham eslatiladi. XV asrning o’rtalariga kelib SHarqiy Dashti Qipchoq hududlarida Jo’jixonning beshinchi o’g’li SHaybon urug’idan bo’lgan Abulxayrxon ko’chmanchi o’zbeklar davlatiga asos soldi. Movarounnahrdagi o’zaro kurashlardan foydalangan Abulxayrxon Sirdaryoning o’rta oqimidagi bir qancha shaharlarni, Xorazmning bir qismini bosib olishga erishdi.
Manbalarning (Mulla SHodi, “Fathnoma”) mahlumot berishicha 864 hijriy (1459-1460 yy.) yilda Abulxayrxonning katta o’g’li SHohbudog’ vafot etadi. Undan qolgan sakkiz yoshli Muhammad va besh yoshli Mahmud uyg’ur Boyshayx ko’kaldosh tarbiyasiga beriladi. SHohbudog’ning katta o’g’li Muhammad SHohbaxt keyinchalik SHayboniylar davltiga asos soladi. Manbalarning mahlumot berishicha, Muhammad SHohbaxt SHayboniyxon istehdodli shoir va sarkarda, zamonasining o’qimishli va bilimdon kishilaridan bo’lgan.
XV asrning so’nggi choragiga kelib temuriy shahzodalar o’rtasidagi toj-taxt uchun o’zaro kurashlar avj olgan edi. Ko’pgina mulklar va viloyatlar, xususan, Farg’ona, Hisor, Samarqand bilan Buxoro, Toshkent, Xorazm o’zlarini mustaqil hisoblab,ko’p hollarda bir-birlari bilan kurash olib borar edilar. SHuning uchun ham Movarounnahrdagi temuriylar saltanati amalda mustaqil boshqariladigan kichik-kichik viloyatlarga bo’linib ketgan edi. SHayboniyxon esa temuriylar hukmronligiga barham berish uchun bunday vaziyatdan ustalik bilan foydalanishga harakat qildi.
Temuriylar o’rtasidagi sulolaviy urishlar, keyinroq esa SHayboniyxon qo’shinlarini qo’llab-quvvatlashda Toshkent mulki zodagonlari katta rol o’ynadilar. 1485 yilda Toshkent hokimiyatini mashhur diniy arbob Xo’ja Ahror yordamida Yunusxon egallagan bo’lsa, uning vafotidan so’ng o’g’li Mahmudxon(1487-1503yy) Toshkent taxtini egallaydi. Mahmudxon temuriylarga qarshi kurashda SHayboniyxon ittifoqini umid qilgan bo’lsa-da, niyatiga yeta olmadi. 1494 yilda Samarqand hukmdori Sulton Ali Mirzo vafot etgach, temuriylar o’rtasidagi nizolar yanada kuchayib ketdi. Bundan foydalangan SHayboniyxon 1497 va 1499 yillarda Samarqandga hujum uyushtirib, uni ikki marta qamal qildi.
1500 yilda Andijon hokimi Bobur Mirzo Samarqandga yurish qildi. Ammo, SHayboniyxon undan oldinroq harakat qilib Samarqandni qamal qildi hamda shahar hokimi Sulton Ali bilan kelishib, Samarqandni egalladi. Boburning Samarqandni egallash borasidagi harakatlari zoe ketdi. Bunga qadar SHayboniyxon Buxoroni ham qo’lga kiritgan edi. SHundan so’ng SHayboniyxon 1503 yil bahorida asosiy qo’shinlari bilan Toshkent hokimi Mahmudxon va Farg’ona hokimi Ahmadxonlarga qarshi yurish qilib Toshkent viloyatidagi SHohruhiya va boshqa ko’pgina qalhalarni bosib olishga erishadi. Farg’onadagi Arxian qalhasi yonida bo’lgan shafqatsiz jangda Maxmudxon halok bo’ladi va Toshkentda qoldirilgan uning o’g’li Muhammad Sulton SHayboniyxon qo’shinlari yaqinlashishi bilan Toshkentdan qochib ketadi.
Toshkentga mustahkam o’rnashib olgan SHayboniyxon qo’shinlarining katta qismi uning ukasi Mahmud Sulton boshchiligida Xorazmga yurish boshladilar. Kat va Buldumsoz qalhalarini egallagan Mahmud Sulton bu hududlardagi bir qism aholini majburan Buxoroga ko’chirishga buyruq beradi. 1505 yilda o’n oylik qamaldan so’ng ko’chmanchi o’zbeklar Urganch shahrini egallaydilar.
SHayboniyxonning o’zi katta qo’shni bilan 1504 yilda Hisor viloyatiga yurish qildi. Bu paytdagi Hisor viloyatining hokimi Xusravshoh ancha katta harbiy kuchga ega bo’lsa-da, SHayboniyxonga jiddiy qarshilik ko’rsata olmadi. Buning natijasida Hisor viloyati barcha tog’li tumanlari bilan birga SHayboniyxon ixtiyoriga o’tdi va Qunduz, Tolqon, Badahshon hamda Balx ishg’ol etildi.
SHaybonixonning markazlashgan davlat tuzish yo’lidagi raqiblaridan biri Dashti Qipchoqdagi qozoq sultonlari edi. XVI asrning boshlarida qozoq sultonlari SHayboniyxonning janubga qilgan harbiy yurishlaridan foydalanib Movarounnahrga bir necha marta bosqinchilik urushlari uyushtiradilar, Buxoro va Samarqandni talon-taroj qilib, aholini asir qilib olib ketadilar. 1509 yilda SHayboniyxon qozoq sultonlari Jonish Sulton, Burunduqxon va Qosim Sultonlarga qattiq zarbalar berib, buning natijasida Sig’noq, Yassi, Savron shaharlarini qo’lga kiritadi hamda Turkistondagi Xo’ja Ahmad Yassaviy maqbarasini tahmirlashga buyruq beradi.
SHayboniyxon 1509 yilning yozida Marvni egallashga muvaffaq bo’ldi. Uning bu davrga qadar bo’lgan yurishlari natijasida Dashti Qipchoq, Xorazm, Movarounnahr va Xurosonning katta qismi SHayboniylar qo’l ostida birlashtirildi. Marv shahrini egallagan SHayboniyxon Eronning kichik viloyatlariga yurish qiladi hamda Mashhad va Tus shaharlarini egallab, ulardagi muqaddas joylarni ziyorat qilib, bahzi mehmoriy inshootlarni tahmirlashga buyruq beradi. Mashhad va Tus shaharlarini egallagan SHayboniyxon Erondogi SHoh Ismoil asos solgan Safaviylar davlatiga xavf soladi.
1510 yilda Erondan orqaga qaygan SHayboniyxon uning izidan katta kuch bilan yetib kelgan Eron shohi Ismoil Safaviy qo’shinlari bilan jangga kirishdi. Marv yaqinida bo’lib o’tgan bu jangda SHayboniyxonning kam sonli qo’shinlari¹ mag’lubiyatga uchradi hamda zamondoshlari tomonidan “Xalifa ur-Rahmon va Imom az-Zamon” deb ulug’langan Muhammad SHohbaxt SHayboniyxon bu jangda halok bo’ldi.
Marv yaqinidagi g’alabadan so’ng SHoh Ismoil SHayboniylarga qarshi kurashda temuriy shahzoda Zahiriddin Bobur bilan ittifoqchilikni taklif etdi. Undan tashqari, SHayboniyxon o’limidan keyinoq o’zbek sultonlari orasida boshlangan kelishmovchiliklar davlatni zaiflashuviga olib keldi hamda shayboniylar keyingi janglarda mag’lubiyatga uchray boshladilar. Natijada Huroson va Xorazm qo’ldan boy berildi. Bobur 1511 yilda SHoh Ismoil qo’shinlari yordamida shayboniylar qo’l ostidagi Hisor, Ko’lob, Qunduz, Badaxshon va Qarshi yerlarini egallab, Samarqandni ham uchinchi marta qo’lga kiritdi. Movarounnahrni butunlay qo’lga kiritish niyatida bo’lgan Boburga Safaviylarning tajribali sarkardasi Najmiddan Soniy boshchiligidagi 12 ming qo’shini kelib qo’shildi.
Boburning ittifoqchilari, shia mazhabidagi eroniy qizilboshlilarning² talon-tarojlari (ayniqsa, Samarqand va Qarshi shaharlarida) tufayli mahalliy aholi Boburni qo’llab-quvvatlamadi. Bobur va eroniylarning birlashgan qo’shinlari bilan SHayboniylar o’rtasidagi hal qiluvchi jang 1512 yilning noyabrida G’ijduvon yaqinida bo’lib o’tadi. Mazkur jangda SHayboniyxonning jiyani, Sulton Mahmudning o’g’li Ubaydulla Sulton tomonidan ittifoqchilar qo’shnini tor-mor etildi. Bu mag’lubiyatdan so’ng Bobur Movarounnahrdan butunlay chiqib ketdi va Qobul hamda uning atroflarida o’z hukmronligini to’la mustahkamladi. 1526 yilning boshida Bobur Hindistonga yurish boshladi va u yerdagi Ibrohim Lo’diyning qo’shinlarini to’la tor-mor keltirib, yangi saltanat-Boburiylar saltanatiga asos soldi. Bu saltanat Hindistonda 332 yil (1526-1858 yy) hukmronlik qildi.
Muhammad SHayboniyxonning vafotidan so’ng davlatdagi markaziy hokimiyat anchagina zaiflashdi. Beklar (amirlar) va sultonlarning ko’pchiligi SHayboniyxondan keyingi bir nechta xonlarga nomigagina bo’ysundilar. SHayboniyxon vafotidan so’ng uning jiyani Sulton Mahmudning o’g’li Kuchkunchixon (1510-1530 yy.) taxtga o’tirdi. Aynan Kuchkunchixon davrida sultonlarning mustaqilligi kuchaya borib, ular orasida Buxoro mulki hukmdori Ubaydulla Sultonning obruyi ancha baland edi. Kuchkunchixondan keyingi hukmdor Abu Sahid (1530-1533 yy.) ning qiska hukmronligi davrida Movarounnahr va Xurosonda markaziy hokimiyat zaiflashib, amirlar va sultonlar o’rtasidagi nizolar yanada kuchaydi. Bu paytda Xorazm mustaqil davlat bo’lib ajralib chiqdi va Turkiston yerlari parchalana boshladi.
O’zaro urushlarga birmuncha barham berishga erishgan Ubaydulla Sulton 1512 yilda Buxoro hukmdori bo’lgan bo’lsa, 1533 yildan butun markazlashgan o’zbek davlatining oliy hukmdori etib saylanadi. Ubaydullaxon paytaxtni Samarqanddan Buxoroga ko’chiradi. O’sha paytda Samarqand hukmdori bo’lgan Kuchkunchixonning o’g’li Abdulla Sulton ham Ubaydullaxon hokimiyatini tan olishga majbur bo’ldi.
XVI asrning 40-yilariga kelib yirik zadagonlar va sulolalar o’rtasida Movarounnahrning poytaxt shaharlari va mulklari uchun o’zaro kurashlar yana avj oldi. Hukmdor xonadoni vakillari o’rtasida ayniqsa Buxoro va Samarqand uchun kurash kuchaydi. Bu davrda Samarqandda Kuchkunchixonning uchinchi o’g’li Abdullatifxon (1541-1552 yy.) Buxoroda esa Ubaydullaxonning o’g’li Abdulazizxon (1540-1550 yy.) hukmronlik qilib har ikkalasi ham o’zini rasmiy xon deb hisoblar edi.
O’zaro hamda sulolaviy kurashlar davom etayotgan bir sharoitda SHayboniyxonning nabirasi Muhammad Yorsulton bir necha oy taxtni boshqarganidan so’ng amaldagi hokimiyat Baroqxon (Navro’z Ahmadxon, 1551-1556 yy.) qo’liga o’tdi. Toshkent va Sirdaryo bo’yidagi shaharlar hukmdori bo’lgan Navro’z Ahmadxon Buxoroda o’z hokimiyatini tan oldirish uchun Samarqand va Movarounnahrning boshqa shaharlariga bir necha marta yurishlar qilib turdi.
1556 yilda Navro’z Ahmadxon vafot etgach Balx hukmdori Pirmuhammadxon (1556-1561 yy.) Buxoro taxtiga o’tiradi. SHunga qaramasdan 1556 yilda Axsi va Andijon mulki hukmdorlari Buxoroni egallashga harakat qilib ko’rdilar. Ammo, o’sha paytda juda katta nufuzga ega bo’lgan jo’ybor shayxi Xo’ja Islom tomonidan qo’llab quvvatlangan shayboniy Iskandar Sultonning o’g’li Abdulla Sulton bunga yo’l qo’ymadi. Pirmuxammadxon Balxda qolib taxtni boshqarayotgan, uning nomiga xutba o’qitilib, tangalar zarb etilayotgan bo’lsada, 1557 yildan Buxoroda Abdulla Sulton hukmronlik qila boshlaydi.
Mustaqil mulklar va yirik zadagonlarning o’zaro urushlaridan ularning o’zlariga qarshi foydalangan Abdullaxon II asta-sekinlik balan Movarounnahr va Xuroson yerlarini o’z hokimiyati ostiga birlashtira boshladi. Uning bu harakatlarini jo’ybor shayxlari Xo’ja Islom hamda uning o’g’li Xo’ja Sahdlar faol qo’llab-quvvatlab turdilar. 1561 yilda Abdullaxon II Pirmuxammad bilan aloqalarni uzdi va otasi Iskandar Sultonni (1561-1583 yy.) xon deb ehlon qildi. Iskandar Sulton nomigagina xon bo’lib, mamlakatni boshqaruv ishlariga deyarli aralashmas, hokimiyat amalda Abdullaxon II qo’lida edi. 1583 yilda Iskandar Sulton vafot etgach Abdullaxon II rasmiy xon deb ehlon etildi.
SHayboniy hukimdorlari orasida Abdullaxon II o’zining qathiyatliligi, yaxshi siyosatchi va sarkardalik qobiliyati bilan ajralib turadi. U markazlashgan shayboniylar davlatini tiklash maqsadida bebosh va o’zlarini mustaqil hisoblaydigan amirlar, sultonlar, mulklar hukmdorlari bilan tinimsiz kurash olib borishga majbur bo’ldi. Tinimsiz urushlar natijasida 1573 yilda Farg’ona, 1574 yilda SHahrisabz Qarshi, Hisor viloyatlari, 1578 yilda Samarqand, 1582 yilda Toshkent, SHohruhiya, Sayram, Ohangaron, 1583 yilda Balx, 1584 yilda Badaxshon, 1588 yilda Hirot va uning atroflari,1595 yilda Xorazm Abdullaxon II hokimiyati ostiga birlashtirildi. Tinimsiz urushlardan charchagan joylardagi mahalliy aholi ko’p hollarda Abdullaxon II ning markazlashtirish siyosatini qo’llab-quvvatlar edi.
Abdullaxon II uzoq yillik olib borilgan urushlardan so’ng butun Movarounnahr, Hisor, Xurosonning katta qismi, Xorazm va Turkistonni qo’lga kiritib SHayboniyxon tuzgan davlatni qayta tiklashga erishdi. Ammo, hududiy jihatdan juda katta bo’lgan bu davlat siyosiy jihatdan o’ta mustahkam emas edi. Bu davlatning kuch-qudrati hokimiyat tepasida turgan hukmdorning shahsiy fazilatlariga suyanar hamda unda mustahkam davlatchilik tizimi yaratilmagan edi. Aynan shuning uchun ham 1598 yilda Abdullaxon II vafot etgach, oradan qisqa muddat o’tib qiyinchiliklar va jangu-jadallar natijasida tiklangan bu davlat inqirozga yuz tutda, hamda hokimiyat tepasiga boshqa sulola vakillari keldilar.