Bog‘dorchilik o‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari uchun o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etilgan «O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati»

10-rasm. Gilos. «Volove serdse» 11-rasm. Olxo‘ri. «Qora olu» navi. navi.
1- amaliy mashg‘ulot
4. URUG‘LI VA DANAKLI MEVALAR.
MORFOLOGIK BELGILARI VA RIVOJLANISHINI KUZATISH (2 soat)
Topshiriq: Mevali daraxtlarning tashqi (morfologik) tuzilishini o‘rganish.
Material va jihozlar:

1. 
   Turli yoshdagi mevali ekinlarning ko‘chatlari, ularning yer ost ki va yer ustki qismlarini ko‘rsatuvchi jadvallar, gerbariy materiallari.
   
2. 
   A. Ribakov, S. Ostrouxova. O‘zbekiston mevachiligi. – T.: 1981 , 80–95-betlar.
   
3. 
   T.E. Ostonaqulov va boshqalar. Meva-sabzavotchilik va po liz chilikdan amaliy mashg‘ulotlar. – Samarqand. 2004.
   

169–172- betlar.
Qisqacha tushuntirish: Mevali daraxtlar yer ostki (ildizlar) va yer ustki qismlarga bo‘linadi. Meva va rezavor meva o‘simliklari ildiz, poya va barglardan tashkil topgan asosiy uchta vegetativ organdan iborat.
Mevali daraxtlarning ildizi ularning barcha yer ustida joylashgan qismlarini mahkam tutib turadi. Mevali daraxtlar ildiz tizimi ning vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  tuproq bilan o‘zaro doimiy aloqada bo‘lib, tuproqdagi suvni va unda erigan mineral moddalar va karbonat angidrid (СО₂) bilan birgalikda so‘rib o‘simlikka o‘tkaziladi;
  
• 
  xlorofillning paydo bo‘lish jarayonlarida qatnashadi;
  
• 
  o‘simlik uchun zarur bo‘lgan oziq moddalarni to‘playdi, tup roq muhitiga mineral moddalar – qand, kislota, fosfor hamda kaliyning mineral birikmalarini va boshqalarini tayyorlab chiqaradi.
  

Mevali daraxtlarning ildiz tizimi bosh va yon ildizlar, qo‘shimcha ildizlar, popuk ildiz va tukchalardan tashkil topadi.
Bosh yoki birinchi tartibli ildiz murtak ildizchasidan o‘sib chiqadi. Bu ildiz faqatgina urug‘li ko‘chatlarda bo‘ladi, vegetativ yo‘l bilan ko‘paytirilgan o‘simlik qo‘shimcha ildiz chiqaradi. Bu ildiz ularning poya qismidagi qo‘shimcha kurtakdan o‘sib chiqadi. Bosh ildizda birinchi tartibli yoki yon ildizlardan ikkinchi tartibli yon ildizlar o‘sib chiqadi.
Asosiy va o‘rtacha ildizlar qatoriga asosiy hamda uchinchi va to‘rtinchi tartibda bo‘lgan hamma yon ildizlar kiradi. Bu ildizlar uzun va yo‘g‘on bo‘ladi.
So‘ruvchi ildizlar ildiz tizimining ko‘p qismini tashkil qiladi. So‘ruvchi ildizlar uzoq yashamaydi.
O‘tkazuvchi ildizlar oraliq ildizlarning davomi hisoblanadi. Ular asosan suv va mineral moddalarning so‘ruvchi ildizlarini olib daraxtga o‘tkazadigan jigarrang tusli ikkinchi navbatda hosil bo‘lgan ildizlarning oz qismini tashkil qiladi.
Mevali daraxtlarning yer ustki qismi bosh poyadan iborat bo‘lib, u tana, butoqlar, shox hamda novdalardan iboratdir.
Tana asosan bosh poyaning tik joylashgan qismi bo‘lib, unga butoqlar birikadi. Tananing pastki qismi asosiy tana va uchigacha bo‘lgan qismi esa markaziy o‘tkazuvchi yoki lider ataladi.
Asosiy tanadan chiqqan shoxlar bu birinchi tartibli shoxlar hisob lanadi. Bu shoxlardan ikkinchi tartib shoxlar, ulardan esa uchinchi tartib shoxlar o‘sib chiqadi. Asosiy tanada o‘suvchi va hosil shoxlar ham shakllanadi. hosil shoxlari meva kurtaklarining shakllanishiga asos soladi. Markaziy tana esa butoq shoxlari va hosillari bilan birga daraxtning shox-shabbasini tashkil qiladi. Mevali daraxtlar shox-shabbasining rivojlanishi ularning ildiz tizimiga bog‘liqdir.
Shox tiplari. Mevali daraxtlarning shoxlari asosan o‘suv va hosil shoxlariga bo‘linadi. О‘suv shoxlari baquvvat o‘sadi va meva kurtaklari hosil qilmaydi. Meva shoxlari esa kalta bo‘lib, sekin o‘sadi va ularda meva kurtaklari shakllanadi. Meva shoxlari quyi dagilarga bo‘linadi:

• 
  halqali shoxcha, nayza shoxchalar, nayzali ingichka novdalar, meva butoqchalari tipida (urug‘li mevalarda);
  
• 
  gulli shoxcha, tup meva shoxcha, tizsimon shoxcha va aralash meva shoxchalari (danakli mevalarda).