Boburning portret yaratish mahorati

 

---

 
 
3.2. Asarda Bobur muxoliflari tasviri
―Boburnoma‖da yirik davlat arboblari, Boburning muxoliflari –
Shayboniyxon, Jahongir Mirzo kabilar bilan bir qatorda, Xisravshoh, Boqi 
Chag‗oniyoniy va boshqa bir qator davr tarixini o‗zida mujassam etgan yirik 
shaxslar tasviri ham mavjud.
―Boburnoma‖ materiallaridan ayon bo‗ladiki, asarda muallif tomonidan ko‗p 
tilga olingan shaxslardan biri 
Shayboniyxon
dir. Bobur Shayboniyxon faoliyatiga 
ob‘ektiv baho berar ekan, uni o‗sha davr tarixiy sharoitiga ko‗ra siyosat maydoniga 
kirib kelganini, temuriylar saltanatining tanazzuliga sababchi bo‗lgan dushman 
ekanligini ta‘kidlaydi. Lashkarboshi sifatida o‗z mavqeini tiklab olmasdanoq 
temuriy shahzodalarni birlashishga, bu xavfli dushmandan ertaroq qutilish 
lozimligini o‗z vaqtida anglab yetadi: 
“Xoja Abulmakorimning tavassuti bila bu 
so„zni orag„a soldimkim, Shayboqxondek g„anim paydo bo„lubtur, muning zarari 
turkka va mo„g„ulg„a musovidur. Muning fikrini hololiqtakim, ulusni hanuz yaxshi 
bosmaydur va ko„p ulg„aymaydur, qilmoqlik vojibdur”(“B1”. 43-bet). 
Bobur Husayn Boyqaro xonadoniga Shayboniyxon solgan kulfatlar, ayollari 
uchun isnod tariqida qilgan haqoratomuz harakatlari, saroy begimlari va 
malikalarini olib beklari va lashkarlariga nikoh qilib, gohida nikohsiz taqdim 
qilishi kabi vahshiyona, aql bovar qilmas, nojoyiz harakatlarini tasvirlar ekan 
uning ma‘naviy qiyofasini ochib beradi. 
Muhammad Haydarning ―Tarixi Rashidiy‖ asarida Shayboniyxonning 
temuriylar xonadoniga yetkazgan zarari, g‗addorligi va vahshiyligi to‗g‗risida bir 
umumlashma ma‘lumot beriladi. Mazkur ma‘lumot ma‘lum darajada bu shaxsning 
temuriylar xonadoniga, nasliga, qolaversa, Movarounnahr va Xurosonda 
madaniyat, adabiyot, san‘atni taraqqiy etishiga katta hissa qo‗shgan temuriy 
shahzodalarning sababsiz qurbon etilishiga, natijada bu renesans taraqqiyot 
ma‘lum darajada pasayishga, tanazzulga yuz tutganligini ham ko‗rsatadi. Ushbu 

---

tasvirlar Shayboniyxonning bu xonadon vakillariga nisbatan ko‗rsatgan 
vahshiylarcha munosabatining yakuni sifatida beriladi: 
“Bu so„zning guvohi bu 
shikastaholning ahvolidurki, Shohibekxon Parvardigori jallat va azamatning jalol 
sifatining mazhari erdi. Aning uchunki, saltanat korxonalaridin to„lani vayron 
qildi. Va podshoh xonadonlarini yo„q qildi. Bu jumladin Sulton Husayn mirzoning 
avlodidin va umarolaridin ikki yuz ming kishiga yaqin xalqini yo„q etdi. Va Sulton 
Mahmud mirzoning tobelar ellik mingcha kishini o„lturdi. Va Sulton Ahmad mirzo 
tobelaridin ham to„la odamlarni nobud qildi. Va Samarqand taxti va baxtini va 
yana to„la shaharlarni vayron qildi. Ul jihatdin arbobi dil va as‟hobi amallar bu 
dunyoyi fanoning shamolining uchquni, debturlarki, har soat vujudning g„uborini 
adam sahrosig„a tashlag„usidir”
18
. 
Shayboniyxon o‗zining butun hayoti va faoliyati davomida qo‗l ostidagi 
navkarlari bilan O‗rta Osiyo va Xalq tomonidan yaratilgan ko‗plab san‘at, 
adabiyot, arxitektura xazinalarini yer bilan yakson qilib, ko‗p talofotlar yetkazgan. 
Shayboniyxon garchi san‘at ahli, shoirlarni atrofiga yig‗gan bo‗lsa-da, ularga ixlos 
bilan qaramagan, balki o‗z shon-shuhratini oshirish niyatida bo‗lgan.
―Boburnoma‖ni o‗qiganimizda Shayboniyxon va uning ta‘rifiga juda ko‗p 
o‗rinlarda duch kelamiz. Bobur asarida uni o‗z dushmani sifatida baholaydi va 
uning salbiy qiyofasini ochib tashlaydi.
Bobur Shayboniyxondagi yomon illatlar: vahshiylik, nochor kishilardan o‗ch 
olishi, qasos uning yagona shiori ekanligi, adabiyot va san‘at ahlini xor qilishini 
jonli misollar orqali ko‗rsatib beradi: ―
Men Samarqand olg„onda, o„n to„qquz 
yoshta edim. Ne ko„p ish ko„rub edim, ne tajriba bo„lub edi. Ikkinchi bukim, 
mening g„animim Shayboqxondek purtajriba va ko„p ish ko„rgan va ulug„ yoshliq 
kishi edi. Uchinchi bukim, bizga Samarqanda hech kishi kelmaydur edi. Agarchi 
shahr eli manga ko„ngulluk edi, vale Shayboqxonning qor„qunchidin hech kishi bu 
xayolim qila olmas edi. To„rtunchi bukim, mening g'animim qo„rg„onda edi, ham 
qo„rg„onni olildi, ham g„animni qochuruldi. Beshinchi bukim, bir martaba 
18
Мирзо Муҳаммад Ҳайдар Аѐзий. Тарихи Рашидий. –Тошкент: Ўзбекистон, 2010, – 306 б.

---

Samarqand qasdig„a kelib, g„animg„a tuydurub, ikkinchi martaba kelganda tengri 
rost kelturdi, Samarqand fath boldi” (“B1”. 140-141-bet). 
E'tibor bering-a, 
“g„animim Shayboqxondek purtajriba va ko„p ish ko„rgan, ulug„ yoshli kishi edi” 
- 
ota yurtidan abadiy badarg‗a qilgan xonga nisbatan bunday fikrlarni aytish uchun 
qanchalik diplomat bo‗lish kerak kishi! Dashti qipchoqdagi ko‗chmanchi 
o‗zbeklarni birlashtirgan Shayboniyxonning temuriylar sulolasini ―sindirib‖, yirik 
imperiya tuza olgan mohir sarkarda sifatida jahon tarixida o‗z o‗rni bor. Bobur 
xotiralarida Shayboniyxonga nisbatan uni beobro‗ qiladigan yoki tahqirlaydigan 
so‗zlar qo‗llamaydi. Aksincha, uning harbiy qobiliyatiga, mahoratiga har doim tan 
berib keladi.
 
1500-1501-yillarda Shayboniyxon Buxoroni olib, Samarqand ustiga yuradi. 
Samarqand beklaridan Sulton Ali mirzo onasi Zuhrabegimning puch xayollari 
ta‘sirida shaharni raqibiga topshiradi. Zuhrabegim o‗g‗liga otasining viloyati - 
Samarqandni berish evaziga Shayboniyxon bilan nikoh shartnomasi tuzishni taklif 
qiladi. Ammo shaharga kirib olgan xon bu ―aqli noqis xotun‖ga kanizakchalik ham 
parvo qilmaydi, Sulton Ali mirzo esa Temur Sulton (Shayboniyning o‗g‗li) bilan 
to‗qnashuvda o‗ldiriladi.
Endi uning Boburga munosabatini eslaymiz: uch-to‗rt oy davom etgan 
Samarqand qamalida Bobur tang ahvolda qoladi. Xalq tanqislikdan it va eshak 
go‗shtini yeyishgacha boradi. Tevarak-atrofga jo‗natilgan hech bir elchi umidvor 
etguday xabar bilan kelmaydi. Shu vaziyatda Shayboniyxon sulh tuzishni taklif 
etadi. 3-4 minglik navkarli purtajriba bir xon 200-300 askari qolgan, buning ustiga 
yosh, tajribasiz bir sarkardaga-ya? Yoki chindan ham Muhammad Solih 
yozganidek u – 
“imom-uz-zamon g„oyibona oshiq bo„lib, ishq bila ma'shuqini”
- 
Boburning jonday egachisi Xonzoda begimni qo‗lga olish maqsadida edimi? Bu 
fikr haqiqatdan ancha yiroq. Chunki ―Boburnoma‖da o‗zining har bir kamchiligini 
tan olgan shoir bu haqda 
“mening egachim Xonzoda begim shahardan chiqishda 
Shayboqxon iligiga tushdi” (“B1”. 156-bet).
(ha, aynan ―shahardan chiqishda 
iligiga tushdi‖) deydi. Muhammad Solih bergan ma‘lumotga kelsak, 
―Shayboniynoma‖ badiiy asar ekanligini unutmaslik lozim. 

---

―Boburnoma‖da muallif 1495-1496-yillar voqealariga to‗xtalib, Husayn 
Boyqaro saltanatida Xisravshoh nomli bek bo‗lib, oxirgi paytda Hirot hokimiyatiga 
bo‗ysunmay qolganligi haqida gapiradi. Bunday munosabat davlat ishini 
yurgizishda boshqa muammolarni ham keltirib chiqarishini aytib: 
“Xisravshohning 
muncha ulg„aymog„ig„a va muncha haddi yetmas ishlarni qilmog„ig„a Sulton 
Husayn mirzoning ikki qatla kelib ola olmay yonmog„i sabab bo„ldi” (“B1”. 63-
bet)
,
– deydi.
Bunda Bobur