|
Muqimiy. (1850-1903). XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida vujudga kelgan demokratik adabiyotning yi-rik vakillaridan biri Muqimiydir. Kambag'al hunarmand oilasida dunyoga kelgan Muhammad Amin Xo'ja (Muqimiy - uning ta-xallusi) chinakam xalq shoiri bo'lgan. Asosan she'riy asarlari bilan dong taratgan shoir ijodini janr xususiyatlariga qarab to'rt guruhga bo'lish mumkin.
1. Lirika: g'azallar, muxammaslar, murabba', masnaviy, ru-
boiy, tuyuq va fardlar.
2. Hajviy: satira va yumor.
Узбeкиcтoн Миллий Энциклопедиши... 1- жилд. 536^eT.
S ayohatnomalar.
Maktubot: she'riy va prozaik maktulardir.
Xalq manfaatlarini o'z ijodida ifodalagan va baralla kuylagan Muqimiy xonlarning cheklanmagan va adolatsiz hukmronili-gi ostida og'ir va qimmatli hayot kechirayotgan mehnatkash ommaning hayotidan fig'on chekadi va o'z asarlarida undan nafratlanadi. U «Tanobchilar» satirik she'rida tanobchilar (yer o'lchovchilar)ning jabr-sitamlaridan adoyi tamom bo'lgan, soliqlarni to'lolmay xarob bo'lgan dehqonlar hayotini o'zida aks ettiradi. Shoir yer o'lchash bahonasida poraxo'rlikni, zulmni avj oldirgan tanobchilardan yuragi zada dehqon tilidan zorlanadi:
Bo'ldi taajjub qiziq hangomalar, Arz etayin emdi yozib nomalar. Adl qulog'ila eshit holimi, Zulm qilur, balki, menga xolimi. O'n ikki oyda keladur bir tanob, O'zgalarga roghatu menga azob.
Muqimiy «Tanobchilar» she'rida chor ma'murlarining o'lka mehnatkashlariga o'tkazgan mustamlakachilik siyosatining bar-cha jirkanch qiyofalarini ustalik bilan ochib tashlaydi. Biz «pod-sholik mahkamasi»ning ma'murlari bo'lgan Sulton Alixo'ja va Hakimjonlarning orqa suyanchig'i bo'lmish chor Rossiyasi bu-tun siyosati va dahshati bilan qilich yalang'ochlab turganligi uchun xalqqa istagancha zo'ravonlik va zulm qilishlarini «Tanobchilar»da ko'rib unga guvoh bo'lamiz. Muqimiy tanobchi-larning xatti-harakatini bayon qilgach, ular xarakterini ochishga o'tadi. Sulton Alixo'ja bilan Hakimjon, barcha chor amaldorlari singari, qahri qattiq, rahmsiz bo'lib, qamchisidan qon tomib turadi. Ular birgalashib tanoblashga chiqadilar va ittifoq bo'lib ish ko'radilar:
Sulton Alixo'ja, Hakimjon ikov, Birixotun, birisibo'ldikuyov. Ikkalasibo'ldichunon ittifoq, Go'yo xayolaylaki, qilmay nifoq, Osh yesalar o'rtada sarson ilik. Xo'ja chiroq yog'i, Hakimjonpilik.
Tanobchi amaldorlarning xarakteri qishloqqa chiqib dehqonlar bilan qilgan qo'pol, dag'al muomalalarida yanada to'laroq ochiladi, ularning jirkanch basharalari butun to'laligicha namoyon bo'ladi. Maqtanchoqlik, takabburlikda, shuning-dek, tovlamachilik va talonchilikda tanobchilar bir-biridan qolishmaydi. Sulton Alixo'ja qishloq aholisini yig'ib, ularga shun-day do'q uradi:
Ыапк11апоЫ^а сЫц1Ътап kelib, Xizmatimi yaxshi qiling^r bilib. O't quyubon kuydurаdurg'on o'zim, Hokimingu o'ldurаdurg'on o'zim. Xoh tаnobingni duchаndon qihy, Xoh kаrаm bir^ boshingni sitoy.
Tanobchi Hakimjon ham o'z manfaatini ko'zlab, o'z navbatida, xalqqa qarab zo'ravonlik bilan surbetlarcha shunday deydi:
«. . .Yaxshilig'ingni /щат bilmаgаy, Holi buhr ko'zgа bizi ilmаgаy. Ikki tаnobini qihy o'n tаnob, Yurtingizni kuydurib аylаy xarob. Xoh o'ling, xoh qoling, bаchchаg'аr». Debki, шащща аyog'ni timr.
Muqimiy o'zi yashagan davrdagi hayot muammolarini va nuqsonlarini, din niqobi ostida xalqqa jabr-zulm qilayotgan ularning nonini yarimtalayotgan ba'zi bir chala mulla, ruhoniylar va boylarni «Moskovchi boy ta'rifida», «Avliyo», «Bachchag'ar» va boshqa asarlarida satira o'ti ostiga oladi, ularni masxaralaydi.
Muqimiyning mashhur asarlaridan biri «Sayohatnoma»dir. Bu asar o'z ishiga asosan uch sayohatnomani oladi: «Qo'qondan Shohimardonga», «Qo'qondan Farg'onaga» va «Qo'qondan Isfaraga», 1953-yilda topilgan yana bir yangi parcha «Isfara sayohatidan» deb yuritiladi. «Sayohatnoma»larda Muqimiy o'zining sayohatlar chog'ida olgan taassurotlarini qalamga oladi va xalq ommasining haqqoniy hayotini aks ettiradi. Shoir mus-tamlakachilik zulmi siyosati va mahalliy boylar, amaldorlarning o'tkazgan jabr-sitamlaridan ado bo'lgan xalq timsolidan faryod chekadi:
Bunda bordim Beshariq, Odamlarin rangi sariq Yemishlari emish tariq.
Muqimiy jafokash va mehnatkash xalqqa bo'lgan hurmati va muhabbatini quyidagi satrlarda ifodalaydi:
Qirpastida sho'rtang ariq, Bir to'pyigit o'rgay tarig'. To'nsiz, yalang'och, hay darig', Bechora, och dehqon ekan.
Shoir Muqimiy «Sayohatnoma»da bechora och va yalang'och dehqonlarni zolimlarcha ekspluatatsiya qiluvchi «yurt kattalari»dan nafratlanadi, ochko'z va qizg'anchiq mingboshilar, bo'lis boshliqlari, qozi va ellikboshilarni masxaralaydi, ularning ustidan kuladi va satira o'tiga oladi:
Ming boshisiso'finamo, Tasbehu bo'ynida rido, Cho'qib qochar zog'ialo, Bir dog'uli ayyor ekan. Xayru saho vajhida kar, Bir pulni yuz yerdin tugar, Kelsa gadoy nogoh agar, Bir non chiqish dushvor ekan.
1907-yilda N.Ostroumov «Turkiston viloyatining gazeti»da chop etilgan Muqimiyning asarlarini to'plab kitobcha holiga keltiradi va Toshkentda nashr ettiradi. Ushbu kitobda N.Ostro-umov yozgan «shoir Muqimiy» sarlavhasi ostida tarjimayi hol-da Mavlaviy Yo'ldoshning Muqimiy vafotiga yozgan marsiya-tarixi ham bosilgan edi. Shu narsani alohida ta'kidlash kerakki, N.Ostroumov Muqimiy va Furqat asarlarini yig'ib to'plovchi sifatida ijobiy baholansada, u hukmdor mustamlakachi mam-lakatning bir vakili sifatida shoir Muqimiyga to'g'ri xolisona baho bermaydi, uni kamsitadi, asarlarida olg'a surilgan ilg'or g'oyalarni ko'rmaydi yoki ko'rishni istamaydi. U shoirni qandaydir ojiz va darveshnamo shaxs sifatida, dunyodan, real borliq muammolaridan, hayot zavqu tashvishlaridan chetda turgan loqayd ijodkor sifatida talqin etadi. Albatta bu boshdan oyoq g'ayri-ilmiy va o'ta subyektiv qarashdagi xulosalardan iborat edi.
Xullas ma'rifatparvar, elparvar va demokrat shoir Muqimiy o'zining keng qamrovli, chuqur, g'oyaviy, yuksak badiiy asarlari bilan xalqning hurmat-e'tiboriga sazovor bo'lgan o'zbek xalqi-ning ajoyib farzandidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
