|
4. QO'QON XONLIGI
Mingter urug'idаn bo'^n yirik zodаgon Shohruh-biy Ch^k xo'jаlаri yordаmidа Fаrg'onа vodiysidа Buxoro аmirligidаn mustаqil bo'lgаn mavqeyini egаllаb, 1709-yildа Qo'qon xonligigа аsos sotedi. Аyrim аdаbiyotlаrdа Qo'qon xonligining hukmdorlаri mаhalliy yuqori tаbаqа vаkillаri, га^шукг vа mashhur Xo'jа Аhror Vаliy аvlodlаridаn bo'lgаn deb hisoblаydilаr.
Tarixchi Haydarbek Bobobekovning tа'kidlаshichа barcha musulmon tarixchilаri vа аyrim rus пшаШАап Qo'qon xonlаri sulolаsini Oltin Beshik bilаn, u orqаli Bobur biten bog'lаydilаr.1 Qo'qon xonlаrining nаsаbnomаlаrini Oltin Beshik rivoyati biten bog'liqligi Niyozmuhammаdning «Tarixi Shohruhiya», Mirzo Olim Mushrifning «Аnsаbu sаvаlotin vа tаvorixul havoqin», Muhammаd Solih Toshkаndiyning «Tari-xi jаdidаi Toshkаnd», Fozilbek Otаbek o'g'lining «Mukаmmаli tarixi Fаrg'onа», V.Nаlivkinning XIX аsr 80-yillаri o'rtаlаridа Qozondа chop etilgаn «Qo'qon xonligining qisqаchа tarixi» («Krаtkаya istoriya Kokаndskogo xаnstvа), Ibrаtning «Fаrg'onа tarixi», Mulk Shаmsiddin Shаvqiyning «Shohnomа» dostonidа, Muhammаd Аminbek Xudoyorxon o'g'lining «Turkiston viloya-tining gаzeti»ning 1894-yil sonlаridа o'zbek vа rus tillаridа e'lon qilingаn «Fаrg'onа viloyati xonlаrining xususidаgi voqeatter)) nomli аsаrlаridа, аdаbiyotshunos, professor Shm^ Yusupov-ning mаqolаlаridа2 vа boshqa ko'pteb mаnbаlаrdа o'z ifodаsini topgаn.
1 Бобобеков Х^айдарбек. lyyKoH TapMxM. ToniiceHT, «Фан», 1996. 20-21-6eTnap.
2 Шариф Юсупов. Буни умр дepлаp... «Жамият ва 6omкаpув». 2002 йил, 1-coh. 18-25-6eTnap.
Аmir Temur vа uning o'g'li Mironshohdаn boshlаngаn sulolа, Qo'qon xoni Xudoyorxongаchа dаvom etib kelgan. Sh.Yusupov shunday xulosa qilаdi: «Qo'qon xonligining so'nggi hukmdori Sаyid Muhammаd Xudoyorxon sohibqiron Апшг Te-murning yigirmа uchinchi аvlodi, xonning ikkinchi o'g'li Sаyid Muhammаd Аminbek yigirmа to'rtinchi hamdа Muhammаd
Aminbekning o'g'li Sayid Islom-bek sohibqironning yigirma be-shinchi avlodi bo'lib chiqadi».1
Temurshunos, Boburshunos
fransuz olimi O'zbekistonning
xalqlar do'stligi ordeni bilan
taqdirlangan professor Lyus'en
Keren o'zining «Shahzoda Islom-
bek» maqolasida Qo'qon xonlari
temuriy Mironshohga borib taqa-
ladi, degan g'oyani ilgari surgan.
Bu ishni o'zbek olimi Sh.Yusupov
davom ettirib Islombekning ha-
yoti, taqdiri haqida tadqiqot ishi
olib bormoqda. Xonlikda tojiklar
va qirg'izlar ham katta mavqeyiga
ega edilar. Xon qo'shinlarida ular Said Islombek
katta kuch bo'lganlar. 92 o'zbek
qabilalaridan biri deb o'zlarini hisoblovchi qipchoqlarning o'rni ham Qo'qon2 xonligida ancha katta bo'lgan. Ular xonlikning Shahrixon, Baliqchi hududlari, Qoradaryo bilan Norin daryosi oralig'idagi yerlarda yashaganlar. Qirg'izlar esa asosan Farg'ona atrofidagi tog'larda va Ketmontepa, Oloy singari tog' havzalarida ko'chib yurib chorvachilik bilan shug'ullanganlar.
1 O'sha manba, 20-6eT.
2 «Ho'qond» shahrining kelib chiqishi. «Ho'r-qand»so'zlaridan tuzilgan bo'lib, uning qurilishi 1709 -yilgi voqeaga bag'ishlangan. Vaholanki, «Ho'qond» shahri X asrda shu nom bilan mashhur bo'lgan. Ma'nosi esa «yaxshi», «latif» so'zlariga to'g'ri keladi. Хайдарбек Бобобеков. lyyKoH TapMxM. ToniiceHT, «
Xiva xonligi va Buxoro amirligidagi singari Qo'qon xonligida ham davlatni boshqarishda ruhoniylarning o'rni va ta'siri katta bo'lgan. Jumladan, ruhoniy Hazrati Sohib, naqshbandiylar jamoasining xalifasi sifatida 1844-1869-yillar mobaynida amalda davlat ahamiyatiga ega bo'lgan ayrim masalalarni hal qilishda asosiy rol o'ynagan. Hatto Xudoyorxonning o'zi ham u vafot etgach dafn marosimida oldingi safda borgan. Xo'ja Kalon 1852-1863-yillarda Andijonda hokim lavozimini ado etadi. Odatda xonlikda adolat yuritish ishlarida ruhoniylar vakillari qozilar bo'lib xizmat qilardilar.
Qo'qon xonligida yuqori hukmron tabaqaning ijtimo-iy va etnik jihatdan xilma-xil bo'lishligi turli guruhlar o'rtasida muttasil davom etadigan hokimiyat talash kurashining asosiy sababidir. Xonlikda hukmronlik qilgan xonlardan ko'pi saroy to'ntarilishi oqibatida o'ldirilganlar, o'nlab shahzodalar, amal-dor va sarkardalar saroy to'ntarishining qurboni bo'lib qatl etilganlar. Bunday qarama-qarshi turishliklar va o'zaro kurashlar Qo'qon xonligini oxir-oqibatda inqirozga uchrab, chor Rossiyasi mustamlakasiga aylanishiga sabab bo'lgan bosh omillardandir.
Qo'qon xonligi Shohruhbiyning o'g'li Muhammad Abdu Rahimbiy hukmronligi (1721-1733) davrida o'z hududlarini kengaytira bordi. U Xo'jand, Andijon, Samarqand, Jizzax va boshqa yerlarni egallab oldi. Shohruhbiyning ikkinchi o'g'li Abdulkarimbiy (1733-1750) davrida tarixchi Abdulkarim Buxo-riyning yozganiga ko'ra xonlikning hududidagi Qo'qon, Andijon, Namangan va Marg'ilon shaharlarida savdo va hunarmandchilik taraqqiy etadi. U Markaziy davlatni mustahkamlash va kuchaytirish maqsadida mahalliy hukmdorlar o'zboshimchaligiga chek qo'yishga qaratilgan siyosat olib boradi. Shundan keyin to 1770-yilga qadar navbat bilan Abdurahmon, Erdonaxon, Bobo-bek, va Sulaymonbek Qo'qon xonligi taxtini boshqaradilar. Faqat Norbo'tabiy (1762-1798) yurgizgan qattiqqo'l siyosat tufayli ma'lum darajada bek va biylarning o'zboshimchaligiga chek qo'yiladi. Chust, Namangan va Xo'jand beklari qarshiligi qattiq-qo'llik bilan bostiriladi. Norbo'tabek davrida ko'pgina tarixchilar o'zlarining qo'lyozma asarlarida xalq farovon yashaganligi, narx-navo arzon bo'lganligini ta'kidlaydilar. Biroq Norbo'tabiy vafot etgach zodagonlarning hokimiyat va davlat talash kurashlari yangi kuch bilan avj oladi. Qo'qon taxtini egallagan uning o'g'li Olimxon (1798-1810) o'zboshimcha beklarga nisbatan qattiqqo'l siyosat yurgizish va ularning qarshiligini kuch bilan bostirishga majbur bo'ladi. Olimxon Qo'qon xonlari orasida birinchi bo'lib, xonlikning unvonini qabul qiladi. Undan boshlab taxt egalariga odatdagidek «biy» emas, balki «xon» unvoni beriladigan bo'ladi. U harbiy islohotlar o'tkazdi va o'z davlatining qudratini oshiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
