Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

Amir Nasrullo o'z hukmronligi dаvri (1826-1860) dа qonxo'r jаllod sifаtidа xalqning qonini zulukdek so'radi. U аmirlikkа qarashli barcha viloyat vа tumаnlаrni Buxoro аtrofidа mus-tahkam birlashtirish uchun shafqatsiz qonli urush olib boradi. Аmirlikning barcha mulklаri orаsidа yarim mustаqillikkа egа bo'lgаn eng kuchli beklik - Shahrisаbz bekligi edi. Shahrisаbz kenаgаslаri mаng'it аmirlаrining o^ro og'а-inilаr kurashib bir-birlаrini o'ldirish biten bаnd bo'lgаnliklаridаn foydаlаnib, o'zlаrini Buxorodаn mustаqil deb e'lon qiladilаr. Dаrg'аzаb bo'lgаn Nаsrullo «o'zboshimchа» kenаgаslаrning а!аЫш berib qo'yish mаqsаdidа Shahrisаbz ustigа 30 yil mobаynidа 32 таЛа yurish qiladi. Fаqаt 1856-yilgа kelgandаginа kenаgаslаr qarshili-gini yengib Shahrisаbz vа Kitobni o'zigа bo'ysundirа oladi.

^smllo аskаrlаri Shahrisаbz vа Kitob аЫэ^пц tаlаb ko'p nomа'qulchilik ishlаrini аmаlgа oshiradilаr. Аmirning o'zi esа Shahrisаbz begining malikasi - Kenаgаsoyimni zo'rlik bilаn Buxorogа olib kelib o'zigа xotinlikkа oladi. Xonliklаrni birlash-tirish uchun kelgan ingliz emissаrlаri Konolli vа Stoddаrtlаrni аmir ^smllo so'ydirtiradi.

Nаsrullo bilаn Qo'qon xonligi o'rtаsidаgi munosаbаtlаr yuqoridа t а'kidlаgаnimizdek toborа o'tkirlаshib bordi. U Qo'qon xonligini bosib olish niyati biten nаfаs olаrdi. Nаsrulloning 1840-уШа Qo'qongа qilgаn birinchi yurishi ми^а bermаdi. Qo'qon xonligidаgi ichki o^ro nizo-jаnjаllаrdаn foydаlаngаn аmir 1842-yildа ikkinchi таЛа bu yergа lashkar tortib ketedi. U ish-ni dаstlаb Shahrisаbzdа turgаn Nodirаbegimning kichik o'g'li Sulton Mahmudxonni o'zi bilаn Ы^а olib kelib O'rаtepаgа ho­kim qilib tayinlashdan boshladi. O'sha davrda O'ratepa Buxoro amirligi ixtiyorida edi. Mamlakat hayoti uchun yaqinlashib ke-layotgan xavfni sezgan Nodirabegim darhol o'g'illari o'rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf qilish uchun amaliy chora-tadbirlar ko'radi. U Xo'jand shahriga borib ikki o'g'lini murosayi madoraga kelti-radi. 1841-yil noyabr oyida Muhammad Alixon taxtdan voz ke-chib Sulton Mahmudni o'z o'rniga o'tqazadi. Ammo bu ko'rilgan chora-tadbirlar amir Nasrulloni 1842-yilda Qo'qonga ikkinchi marta lashkar tortib borishiga to'sqinlik qila olmaydi. Nasrullo xon o'rdasiga kirib aka-uka Muhammad Ali va Sulton Mahmud-xonni so'ydiradi. Amir Nasrulloning qonxo'r jallod sifatida nom qozonishining eng yuksak cho'qqisi shu bo'ldiki, u o'limi oldidan o'z xotinini - Kenagasoyimni o'ldiradi, og'asi va uning barcha bolalarini ham qatl etadi. Xullas, amir Nasrullo o'zidan so'ng xalqning qonxo'r jallodi sifatida tarixda dahshatli iz qoldiradi.

Buxoro amirligi taxti Nasrullodan so'ng uning o'g'li Amir Muzaffarxon (1860-1885) ga o'tadi. U ham o'z avlod-ajdodlari izidan borib amirlik hududlarini kengaytirish maqsadida qonli urushlar olib boradi. Butun Farg'ona vodiysini zabt etib Qashqar hududlarigacha yetadi. 1865-yilda Muzaffarxon ikkinchi marta Qo'qonni o'ziga tobe etib Xudoyorxonni Qo'qon taxtiga tiklaydi. Muzaffarxonning amirlik davri Buxoro tarixining eng og'ir va dahshatli qora davrlariga to'g'ri keladi.

Amir Muzaffarxon otasi davrida mansabda bo'lgan amaldorlarni bo'shatadi, mol-mulklarini musodara qiladi, Karmanaga surgun qilingan kishilar yana poytaxtga keltiri-lib, ularga mansablar beradi. U shu yo'l bilan o'z mavqeyini mustahkamlamoqchi bo'lgan. Bu esa aslida kishi bilmas davlat va sulola qudratiga berilgan zarba edi. Ahmad Donishning fikricha, Karmanadan qaytarib yuqori davlat vazifalariga tayinlangan mansabdorlar o'z faoliyatlarida «xalqning qonini so'rganlar». Amir Muzaffar Hisor va Qo'qonga harbiy yurishlar (1863-1865) olib boradi. Uning davrida lashkar ham zaiflashadi, otasi davrida harbiy yurishlarda chiniqqan sarkardalar qatl qilinadi. Ular o'rniga «tagi past kishilar va g'ulomlar» tayinlanadi. «Rusiya o'lkaga bostirib kirganda esa, - deb yozadi Ahmad Donish, - tagi past, nodon va g'ayratsiz sarkardalar juftakni rostlab qoladilar, to shu vaqtgacha ulardan ozor chekib kelgan askarlar g'ulomlarga

xizmat qilishni or bilib ketdilar. Natijada, barcha viloyatlar Rusi-ya qo'liga tushdi.»¹

O'ziga qaraganda bir necha barobar kuchli bosqinchi chor Rossiyasi mustamlakachilariga q arshi teng bo'lmagan janglar olib borgan va yengilgan Amir Muzaffarxon 1868-yilda sharmandali sulh bitimini imzolashga majbur bo'ladi. Bu bitimga asosan Bu-xoro amirligi o'z mustaqilligini yo'qotadi va Rossiyaning vassaliga aylanadi.

Amir Muzaffarxondan o'g'li Amir Abdulahad (1885-1910)

ga yarim mustamlaka va batamom Rossiyaga qaram bo'lgan Buxoro taxti meros bo'lib o'tadi. U biror ishni mustaqil hal qila olmas edi. Amir Abdulahadga qarshi bir qator hududlarda no-rozilik harakatlari bo'ladi. Jumladan, 1909-yil hijriy yangi yil sayli vaqtida Shahrisabz va Qarshida xalq amirlikka qarshi bosh ko'taradi. Xalqning bu chiqishlari shafqatsizlik bilan bostiriladi. Biroq shuni aytish kerakki 1886-1887-yillarga oid hujjatlarning guvohlik berishicha amir Abdulahadxon qul va cho'rilarga rasman ozodlik berish to'g'risida farmon chiqargan. U 1910-yilda vafot etgach, taxt voris o'g'li Olimxon (1910-1920)ga nasib etadi.

¹ Азамат Зиё. Y36eR дaвлaтчилиги TapMxM... 283-284-6eTnap.

Olimxon 1881-yilda tavallud topgan. 1893-1896-yillarda Sankt-Peterburgda o'qigan. 1898-yilda Qarshi viloyatiga hokim-likka yuboriladi. O'n ikki yil hokimligi davrida Olimxon bir qator qurilishlar qiladi. Jumladan, Qarshi shahrida Qashqadaryo ustida uzunligi 122 m, eni 8,2 m daryo tubidan balandligi 5,35 m bo'lgan ustunlari g'isht va tosh ohakdan ko'prik qurdiradi. Ko'prik ustida to'rtta ravoq (qorovulxona) bunyod etadi. Olimxonning o'zi «Bu-xoro xalqining hasrati tarixi» kitobida bu haqda shunday hiko-ya qiladi: «Mazkur viloyatga yaqin joyda Qashqa degan sho'x daryo oqardi. Undan kambag'al beva-bechoralarning kechib o'tishida rohati buzilib, doimo g'am-tashvishda edilar. Aholining osoyishtaligini ko'zlab mazkur daryoga toshu temirdan bir ko'prik qurdirdim, ko'prikni esa o'z nomim bilan atadim. Sho-yad faqiru fuqarolar suv kechish tashvishidan qutulib, tinch-u osuda yashasalar, deb o'yladim. Shu bilan yana boshqa bir qancha madrasa va ibodatxonalar qurib, bu borada anchagina yumushlarni yuzaga keltirdim»¹. Qarshi qo'rg'onining yonidagi bog'da katta ko'l, madrasa va ibodatxonalar shu davrda qurilgan edi.

Amir Olimxon o'z hukmronligi davrida xalq manfaati nuqtayi nazaridan bir qator foydali ishlarni ham amalga oshirgan. Uning o'zi bu haqda quyidagicha yozadi: «Taxtga o'tirganimdan so'ng bu banda dargohi oliyda mamlakatimning bir yillik xiroj to'lashdan ozod qilish farmoyishini berdim...

Buxoroyi Sharif arkining yaqinida, Baloyi hovuz deyilgan joyda o'z nomimga bir ibodatga masjid bino qildirdim. Buxo-ro minorasining past tomonida bozorning ichki tomonida o'z nomimdan Dor-ul-ulum - Bilim uyi bo'lgan bir madrasa qur-dirdim: har xil ilmdan dars beruvchi muallimlar tayin ettirdim. Mazkur madrasada istiqomat qiladigan talabalar sarf-xarajatlari, maosh va kiyim-kechagi ham o'z tarafimdan belgilanib, unga bir nafar nazir tayin etdim; ularning yemak-ichmak maosh va kiyim-kechaklarini muayyan bir vaqtda yetkazdirardim. Bozor va yo'l obodligiga ko'p harakat qildim, uch yil ichida Buxoro mamlakati ancha obod bo'ldi...»².

¹ Амир Олимхон. Byxopo xanRHHMHr xacpaTM TapMxM. - Т.: OaH, 1991. 7-6eT.

² Амир Олимхон. Byxopo xanRMHMHr xacpaTM TapMxM, 8-6eT.

Albatta amir Olimxonning o'z o'tmish tarixi to'g'risida bildirgan bu fikr-mulohazalari uning hukmronligi yillarida xalqqa o'tkazgan zulmkorlik siyosatini, davlatni boshqarish va idora etishda yo'l qo'ygan juda ko'plab qo'pol xato va kamchiliklarini aslo oqlay olmaydi. Olimxon amirligi davrida mamlakatdagi iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy turmush yanada og'irlashadi. Xalq ommаsining yashash, turmush tаrzi yomonlаshadi, zulmkorlik ekspluаtаtsiya kuchаyadi. Xalq gаrdаnigа tushаdigаn soliqlаr miq­dori oshdi. 1913-yildаgi mа'lumotlаrgа qаrаgаndа аmirning yillik dаromаdi oltin hisobidа 30 тШю^а teng bo'lgаn. Аnа shu boy-likning kаttаginа qismi shaxsan, атшш^ аyshu ishrаti vа be'mаni noаxloqiy tаdbirlаrigа sаrflаngаn. Аmir Olimxon o'z dаvlаti hududidа xalqning umumiy та^ааОа^а jаvob berа olаdigаn siyosаt yurgizmаdi. Ilg'or fikrli jаdidlаr harаkаtining fаollаri bilаn umumiy til topib аmirlikdа tinchlik, osoyishtаlik, ham-fikrlilik vа birlikni shakllаntirа olmаdi, аksinchа, uterni quvg'in qiladi, qаttiq jаzolаdi vа bu bilаn xalq ommаsi ko'pchiligining ^fret vа nаdomаtigа uchrаdi. Oqibаtdа bundаy siyosаtdаn bi­rinchi nаvbаtdа аmir Olimxonning o'zi pаnd yedi vа zаrаr ko'rdi. Аmirdаn g'oyat zаdа bo'lgаn jаdidlаrning kаttа bir qismi esа bolshovoylаrning yolg'on vа'dаlаri, tаshviqot-tаrg'ibotlаrigа ko'r-ko'ronа ishonib, ulаr tomonigа o'tib ketadilаr. Oqibаt nаtijаdа Buxoro аmirligi hududidа yashagаn xalqlаr uzoq уШаг mobаynidа qizil sаltаnаt bo'yinturug'ini o'z bo'ynidа ko'tаrib yurishgа mаjbur bo'ladi.