Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

Bayoniy (1840-1923). Muhammad Yusuf Bobojonbek o'g'li

(adabiy taxallusi Bayoniy) o'zbek adabiyotining yirik vakillaridan biri, shoir va tarixchi olim, tarjimon va hattot, tibbiyot ilmining bilimdon kishilaridan biri sifatida tanilgan. Qomusiy iste'dod egasi bo'lgan Bayoniy arab, fors, usmonli turk, ozarbayjon va boshqa tillarni bilar edi. Uning lirik she'rlar devonlari, tarjima asarlari bilan bir qatorda tarixga oid asarlari ham g'oyatda qimmatlidir. Bu asarlarda Xorazm, Buxoro, Qo'qon xonliklari va O'rta Osiyo xalqlarining tarixi, madaniyati va xorijiy davlatlar bilan munosabatlari to'g'risida ishonarli va muhim fikrlar bayon etilgan.

Bayoniyning tarixiy asarlarini o'rganish esa bugungi o'quvchining ongini faktik materiallar, tarixiy voqealar, adabiyot, madaniyat ahlining hayoti va ijodi bilan tanishtirishda ham katta ahamiyatga egadir. Bayoniy, Mavlono Darvesh Ahmad tomonidan 1092 (1681)-yilda arab tilida yozilgan umumiy tarixga oid» «Sahoiful ahbor», Ali Muhammad al Xiraviy (taxallusi Bi-noiy)ning «Shayboniynoma», Abu Ja'far Jarir at Taboriyning arab tilida yozilgan umumiy tarixga oid «Tarixa Taboriy» va boshqa asarlarini o'zbek tiliga tarjima qilgan. Ushbu tarjima asarlari bilan birga Bayoniy «Shajarai Xorazmshohiy» va «Xo-razm tarixi» kabi monumental asarlar ham ijod etadi. Bayoniy bu asarlarini yozish bilan Abulg'ozi Bahodirxon, Munis va Ogahiy an'analarini davom ettiradi. U o'zining «Shajarai Xorazmshohiy» nomli tarixiy asarida Xorazmda XVII asrning ikkinchi yarmidan boshlab 1913-yilgacha bo'lgan voqealarni bayon qilib bera-di. Bayoniyning ikkinchi asari «Xorazm tarixi»dir. Bu asarning ayrim boblari ma'no jihatidan «Shajarai Xorazmshohiy» asariga o'xshab ketsa-da, uning yozilish uslubi, voqealarning yangi talqini bilan tubdan farq qiladi. Bayoniy o'zining «Shajarai Xorazmsho-hiy» tarixiy asarida Xorazmdagi tarixiy, adabiy-madaniy hayot haqida ishonchli ma'lumot beradi. Bayoniyning ushbu asari Mu­nis va Ogahiylar tomonidan yozilgan Xorazm tarixining davomi va xulosasini tashkil etadi.

Bayoniy ushbu asarida Xiva xonlarining tarixini ruslar tomonidan Xorazmning bosib olinganidan toki 1914-yildagi bi-rinchi jahon urushining boshlanishiga qadar bo'lgan voqealarni atroflicha yoritgan.