Bobur n o m id a g ia n d ijo n davlat universiteti ru stam bek shamsutdinov, shodi k a rim o V

M A H M U D  Q O SH G ‘ARIY

(XI  asr)

XI 

asrda  yashab  ijod  qilgan  M ahm ud  Q oshg‘ariyning 

hayoti  va  ijodiy  faoliyati  to ‘g ‘risida  to‘liq  m a’lumotlar  bizgacha 

yetib  kelmagan.  Shu  bois  olimning  tug‘ilgan  yili  va  vafoti  sanasi 

ham  m a’lum  emas.  Uning  to ‘liq  ismi  Mahmud  ibn  Muhammad 

Qoshg‘ariydir.  Bobosi  Muhammad  va  otasi  Husayn,  Qoshg‘ardagi 

Beregon  shaharidan  bo‘lgan.  Qoshg‘ariylar  oilasi  Bolasog‘unga 

(Qirg‘izistonning  hozirgi  To‘qmoq  shahri)  к о ‘chib  kelishganda 

Mahmud  hali  yosh  bola  edi.  B o ia jak   olim  o ‘z  davrining  madaniy 

va  ilmiy  markazlaridan  biri  b o ig a n   bu  shaharda  qunt  bilan  o ‘qidi, 

arab,  fors  tillarini  o ‘rgandi.  U  yoshlik  ch o g id a  xalq  jonli  tilidagi 

so‘z  va  iboralami,  hikmatli  so‘z,  maqollami  astoydil  o ‘rgandi,  ulami 

qunt  bilan  yozib  bordi.  Har  bir  so‘z,  iborani  sharhlash  va  m a’nosini 

aniqlashga  intildi.  Ana  shu  qiziqish  tufayli  Mahmud  Qoshg‘ariy 

turkiy  xalqlar  tarixi,  tili,  madaniyati,  urf-odatlarini  puxta  o ‘rganish 

maqsadida  butun  0 ‘rta  Osiyoni  kezib  chiqdi.  0 ‘zi  to ‘plagan  boy 

dalillar  asosida  xalqimizning  buyuk  olimi  «Javohirun  nahv  fi  lug‘ati 

turk»  («Turkiy  tillaming  sintaksisi  durdonalari»)  va  «Devonu 

lug‘atut  turk»  («Turk  tilining  lug‘ati»)  asarini  yozgan.  Mahmud 

Qoshg‘ariyning  birinchi  yozgan  asari  bizgacha  yetib  kelmagan  yoki 

hali  topilganicha  yo‘q.  Olimning  ikkinchi  asari  «Devonu  lug‘atut 

turk»  1074-1075-yillarda  yozilgan.  Bu  haqda  asaming  o ‘zida 

quyidagi  fikrlar  bayon  etiladi:  «Bu  kitobni  yozgan  yilimiz  to‘rt  yuz 

oltmish  oltinchi  yilning  muharram  oyida  ilon  yili  kirgan  edi»1.  Bu 

nodir qoiyozm a asar hozir Istanbulda saqlanmoqda.

Asar  muqaddima  va  lug‘at  qismdan  iborat  b o iib ,  madaniy 

merosimizda  alohida  o ‘rinni  egallaydi.  Chunki  unda  olim  dunyo 

haritasini  ham  ilova  qiladi  va  Rusdan  (Kichik  Osiyo)  to  Xitoy 

hududlarigacha  cho‘zilib  ketgan  yerlarda  yashovchi  turkiy  xalqlar 

tarixi, 

geografiyasi, 

etnogenezi, 

urf-odatlari, 

turmush 

tarzi, 

madaniyati  to ‘g ‘risida  g ‘oyatda  qimmatli  m aium otlam i  beradi. 

Asarda  turkiy  qavm -urugiar:  qipchoq,  o ‘g ‘uz,  yamak,  boshqirt, 

basmil,  qay,  yaboku,  tatar,  q irg iz,  chigil,  yag‘mo,  tuxsi,  igroq, jam , 

jamil,  uyg‘ur,  tangut,  tabg‘ochlardan  tashqari,  yana  fors,  arab,  xitoy, 

ms xalqlari haqida ham m aium otlar bor.

1 Содщов К.  Туркий жавох.ирлар девони.  «Ватан».  1994, 22-сон.

---

244

VATAN  TARIXI

«Devonu  lug‘atut  turk»da  turkiy  xalqlar  og‘zaki  ijodi  va  yozma 

adabiyotiga  doir  300  dan  ortiq  she’riy  parchalar,  maqollar,  hikmatli 

so‘zlar  va  lavhalar  berilgan.  Olim  o ‘z  asarida  turkiy  tillarga  oid juda 

ko'plab  so‘z  birikmalari,  iboralar,  talaffuz  qoidalarini  asoslab  beradi. 

Bu jihatdan  mazkur  asami  oddiy  lug‘at  deb  emas,  balki  mukammal 

ishlangan  grammatik  qo ilanm a  sifatida  qaramoq  lozim  bo‘ladi. 

Mahmud  Qoshg‘ariyning  asarida  Turkistondagi  b a’zi  shaharlaming 

nomlari,  sharh-izohlar  ham  berib  o ‘tilgan.  Jumladan,  unda  Toshkent 

«Tarken»  tarzida  k o ‘rsatiladi  va  «Tarken»  Shoshning  ismi,  asli 

Toshkent,  Tosh  shahri  demakdir,  deb  izohlanadi.  Samarqandning  asli 

nomi  «Samiz kand» —  katta  shahar deb ta’riflanadi.

«Devonu  lug‘atut turk»da  olim  turkiy  yozuv to ‘g ‘risida  g ‘oyatda 

qimmatli  fikrlami  bayon  qiladi  va  18  harfdan  iborat  turk  (uyg‘ur) 

alifbosini  keltiradi.  Asarda  irnlo  masalasida ham muhim  m a’lumotlar 

bor.

Xullas,  she’riy  usulda  qalamga  olingan  buyuk  mutafakkir 

Mahmud  Qoshg‘ariyning  asarida  yuksak  ezgulik  g ‘oyalari,  meh- 

natsevarlik,  shaxsiy  qahramonlik,  g'anim larga  nafrat  kabi  qarashlar 

o ‘z  ifodasini  topgan.  «Devonu  lugatut  turk»  jahondagi juda  k o ‘plab 

xalqlaming  tillariga  (shu jum ladan  nemis,  turk  va  ozarbayjon  tiliga) 

tarjima  qilingan.  Asaming  ahamiyatiga  baho  berib,  V.  V.  Bartold 

quyidagilami  yozgan  edi:  «Mahmud  hayot  voqealarini,  fakt  va 

dalillami  o ‘z  ko‘zi  bilan  ko‘rib,  bilib  yozgani  uchun  bu  asar  hamon 

o ‘zining  ilmiy, tarixiy,  m a’rifiy qimmatini  saqlab kelmoqda».