VII bob. IX -X II asrlarda M ovarounnahr va X orazm da m adaniy hayot
239
o ‘g ‘illari Ismoil va Mahmud taxt vorisligi uchun kurashadilar. Al-
Utbiy Mahmud tarafida b o ‘lib, ular g ‘olib chiqadilar. Mahmud
hukmronligi davrida al-Utbiy uning qo‘1 ostida ishlaydi va sultonning
elchisi sifatida diplomatiya xizmatiga jalb qilinadi. U Mahmudning
o ‘g ‘li M as’ud hukmronligi davrida ham saroyda kotiblik lavozimini
o ‘tagan.
Tarixiy yozma manbalarda al-Utbiyning har tomonlama
kamolotga yetgan ulug‘ bir shaxs, tarixchi, shoir va adib b o ‘lganligi
ta ’kidlanadi. Uning «Latoif al-kuttob» asarida («Kotiblaming latif
so‘zlari») birodarlik, do'stlik mavzulariga bag‘ishlangan asarlari
borligi qayd etiladi. Ammo Abu Nasr al-Utbiyning eng shoh asari
so‘zsiz «Tarix al-Yaminiy» («Yaman ud-Davlatining tarixi»)dir.
Ubaydulla Uvatov bergan m aium otlarga qaraganda, asarga «Tarixiy
al-Yaminiy» deb nom berilishiga sabab «...G‘azna Sulton Mahmud
G ‘aznaviy (u 998 1030-yillarda hokimlik qilgan) mustaqil ravishda
g ‘aznaviylar taxtida qaror topgach, 999-yilda abbosiy xalifa Qodir
Billoh (xalifalik yillari 991-1031-yillar) unga Xurosonni idora
qilish huquqi bilan birga Yamin ud-davlat Amin Ul-millat» («Davlat
tayanchi va din xomiysi») degan faxriy laqab in ’om qilgan edi. Shu
xususdan ham al-Utbiy o ‘z asarini Mahmud G ‘aznaviy tirikligida
yozib, unga bag‘ishlaydi va uning laqabi «Yamin»ga nisbat berib,
qisqacha «Tarix al-Yaminiy» deb atagan».
Mazkur asar g‘oyatda qimmatli manba asari ekanligi va o ‘z
vaqtida, undan keyingi davrlarda ham bu asarga qiziqish juda
katta bo‘lganligini isbotlaydigan dalillar anchagina. «Tarix al-
Yaminiy» shu paytga qadar fors tili (1205-1206), ingliz tili
(1858), hind tili (1847), arab tili (1870), rus tili va boshqa tillarda
chop etilgan. Ushbu asar xususida V.V.Bartold, A.Yakubovskiy,
V.I.Belyayev, P.Y.Bulgakov va boshqalar ilk fikrlar aytganlar
va o ‘z ilmiy tadqiqotlarida undan foydalanganlar. Qariyb yarim
asrlik davmi (975-1021) o ‘z ichiga olgan «Tarix al-Yaminiy»
asarida al-Utbiy Movarounnahr va Xurosonda b o ‘lib o ‘tgan tarixiy
voqealami keng qamrovli bir tarzda bayon etgan. Bu asar o ‘z
davriga oid muhim va ko‘pdan k o ‘p dalil va m a’lumotlami o ‘zida
mujassamlashtirganligi uchun ham undan fors va arab tillarida
yozilgan qator tarixiy asarlarda foydalanganlar. Al-Utbiy asariga
tarix ilmi olamida mashhur b o ig a n Abul-Hasan Bayhaqiy, Ibn
al-Asir, Ibn Kasir, Rashiduddin, Mirxond, Xondamir, Gardiziy
240
VATAN TARIXI
va boshqalaming murojaat qilishlarining o ‘zi uning fan olamida
tutgan o ‘miga berilgan yuksak bahodir.
«Tarix al-Yaminiy» muqaddima va qirq besh bob (zikr)dan
iborat. Unda X va XI asrlarda faoliyat ko‘rsatgan g ‘aznaviylar
davlati tarixi atroflicha bayon etiladi. Albatta, o ‘sha davr a n ’anasiga
ko‘ra hukmdorlarga nisbatan xayrixohlik m a’lum darajada asarda
aksini topgan bo isad a, biroq obyektiv tarixiy jarayon unda vetakchi
o‘rindadir. Sultonlar, amirlar, mulkdor va boylar o ‘rtasidagi toj-u
taxt va davlat talashib olib borilgan mantiqsiz urushlar, jang-u
jadallar, nizolar, ixtilofu mojarolarga m uallif o ‘z asarida katta o ‘rin
ajratgan. Ayni zamonda asarda oddiy mexnatkash xalqning og‘ir
iqtisodiy turmush sharoiti, ulaming zulm va istibdodga qarshi olib
borgan kurashlari to ‘g ‘risida ham k o ‘pgina m a’lumotlar berilgan.
Bu jihatdan Nishopur va Xurosondagi qahatchilik (1011), Jurjondagi
(987) vabo kasalligi voqealari harakterlidir.
Abu Nasr al-Utbiyning «Tarix al-Yaminiy» asarining 177 va-
raqdan iborat Toshkent qoiy ozm a nusxasi O ‘zbekiston Respubli
kasi Fanlar akademiyasining Sharqshunoslik institutida saqlanadi.
Afsuski, xalqimiz va tariximiz uchun g ‘oyatda qimmatli va
zarar b o ig a n mazkur asar shu kunga qadar o ‘zbek tiliga tarjima
qilinmagan. Uni o ‘rganish, tahlil va tarjima qilib millatning
m a’naviy boyligini boyitish ziyolilarimizning burchidir.
Do'stlaringiz bilan baham: