Bobur n o m id a g ia n d ijo n davlat universiteti ru stam bek shamsutdinov, shodi k a rim o V

Шониёзов К.  К;анг давлати ва канглилар. -  Т.:  «Фан»,  1990, 21-22-бетлар.

---

I l l  bob.  O 'rta Osiyodagi qadimgi davlatlar

73

Miloddan  aw algi  102-yilda  Xitoy  qo‘shinlari  Farg‘onaga 

ikkinchi  marotaba yurish qiladilar.  Bu yurishda qurol-aslaha va oziq- 

ovqat bilan yaxshilab  ta’minlangan  60  minglik qo‘shin  ishtirok etadi. 

Oziq-ovqat,  qurol-aslaha  va  boshqalar  100  ming  ho‘kizga,  30  ming 

otgava  10 ming eshakka  yuklangan.

Xitoy  qo‘shinining  Davanga  ikkinchi  marta  yurishidan  maqsad, 

bu  viloyatning  markaziy  shahri  b o ‘lgan  Guyshanni  (Kosonni) 

zabt  etish,  so‘ngra  boshqa  shahar  va  qishloqlami  egallab,  g ‘arbga 

Sug‘diyonaga  yo‘l  ochish  edi.  Bosqinchilaming  Guyshanga  yaqin­

lashib  kelayotganligidan  xabar  topgan  guyshanliklar  qang‘arlar- 

ga  chopar  yuborib,  ulami  voqeadan  xabardor  qiladilar  va  ulardan 

yordam so‘raydilar.

Guyshanliklar  Xitoy  qo‘shini  bilan  to ‘qnashadilar  va  yengilib, 

chekinadilar.  Ular  qo‘rg‘onga  (Guyshanga)  kirib,  uni  mudofaa 

qiladilar.  Xitoy  qo‘shini  qo‘rg ‘onni  qamal  qiladi.  Ular  qo‘rg ‘onni 

osonlik  bilan  ololmasliklariga  ko‘zlari  yetgandan  keyin  shahami 

suv  bilan  ta ’minlaydigan  to ‘g ‘onni  buzadilar.  Natijada  qamaldagilar 

suvsizlikdan  qiynaladilar,  shunga  qaramay  umsh  qirq  kun  davom 

etadi.  Xitoy  qo‘shinlari  tashqi  devomi  buzib,  shaharga  kiradilar, 

shahar  amaldorlaridan  bir  nechasini  asir  oladilar.  Qamal  paytida 

qahramonlik  namunalarini  ko‘rsatgan  guyshanlik  sarkardalami 

va  shahar  himoyasini  boshqarib  turgan  Davan  podshosi  Muguanni 

qatl  etadilar.  Xitoy  qo‘shinlari  qamal  qilish  bilan  bir  vaqtda  yaqin 

oradagi  qishloqlami  va  chorvador  aholini  ham  talar  edilar.  Chorasiz 

qolgan  Guyshan  oqsoqollari  yig‘ilib,  maslahat  qiladilar.  Ulaming 

fikricha,  Davan  podshosi  Muguan  tomonidan  birinchi  yurish  davrida 

Xitoy  elchisining  o ‘ldirilishi  va  Davan  otlarini  bosqinchilarga 

bermasdan  yashirib  qo‘yilishi  Xitoy  qo‘shinlarining  ikkinchi  marta 

bostirib  kelishiga  sabab  bo‘lgan.  Endi  «Davan  arg‘umoqlari  ularga 

taqdim  etilsa,  xitoyliklar  umshni  to ‘xtatishlari  mumkin»,  deydilar. 

Agar  xitoyliklar  bosqinchilik  umshini  to ‘xtatishmasa,  o ‘lguncha 

kurashishni  asosiy  maqsad  qilib  qo‘yadilar.  Xitoy  qo‘mondonligi 

bilan 

muzokara 

olib 

borish 

uchun 

Guyshanning 

obro‘li 

oqsoqollaridan  birini  elchi  qilib  yuboradilar.  Elchi  Xitoy  sarkardasi 

Li  Guanli  huzuriga borib,  oqsoqollar yig‘inida bo‘lgan  gaplami  unga 

aytib  «...arg‘umoqlardan  tashqari  farg‘onaliklar  Xitoy  qo‘shinini 

yetarli  darajada  oziq-ovqat  bilan  ham  ta ’minlaydi.  Agar  bu  shartlar 

qabul  qilinmasa,  davanliklar  barcha  arg‘umoqlami  o ‘ldiradilar,  shu 

orada qang‘uylardan kutilayotgan yordamchi kuch ham yetib keladi»,

---

74

VA TA N   T A R IX I

deb  Xitoy  armiyasining  qurshovda  qolganligini  bildiradi.  Ayni  shu 

vaqtda  qang‘uylaming  shaharga  yaqinlashib  kelayotganligidan  xabar 

topgan  Xitoy  qo‘mondonligi  tezlikda  harbiy  maslahat  chaqiradi  Li 

Guan-li  Guyshan  elchisining  qo‘ygan  shartlarini  m a iu m   qiladi  va 

qurshovni  davom  ettirish  foydasiz,  deb  topadi.  Xitoy  qo‘shinlari 

shahami qamal qilishni to ‘xtatib,  orqaga chekinadilar.

Shunday  qilib,  xitoyliklaming  Farg‘onaga  qilgan  navbatdagi 

yurishi muvaffaqiyatsizlik bilan tugaydi.  Bu yurish Xan imperatorligi 

saroyiga  juda  qimmatga  tushadi.  Harbiy  yurishga  otlanganda 

(miloddan  aw alg i  102-y.)  60  ming  jangchi  qatnashgan  bo‘lsa, 

orqaga (miloddan  aw alg i  101-y.)  10  ming kishi,  30 ming  otdan  faqat 

mintaga  yaqini  qaytgan  edi.  Xitoyliklaming  Davanga  o ‘z  ta ’sirini 

o ‘tkazish  rejasi  barbod  bo‘ladi.  Farg‘onaliklar,  xususan,  ulaming 

markaziy  shahri  Guishan aholisi  o ‘z  ona yerlarini  qattiq turib  himoya 

qiladilar.  Ulaming  bu  kurashlari  Farg‘ona  bilan  do‘stona  aloqada 

b o iib   kelgan qang‘arlar uchun ham ayni muddao  edi.

Q ang‘arlar  Q ashg'ar  va  Yorkent  viloyatlariga  ham  harbiy 

madad  yuborib  turganlar.  Miloddan  aw alg i  65-yili  Yorkentda  Xitoy 

m a’murlariga  qarshi  qo‘zg ‘olon  ko‘tarilib,  bu yerdagi  Xitoy  elchisini 

va  ulaming  tarafdori  b o ig a n   hokimni  oidiradilar.  Bu  qo‘zg ‘olonni 

tashkil  etishda  qang‘arlaming  hissasi  bor,  albatta.  Shuni  ham  aytib 

o ‘tish  kerakki,  Qashg‘ar,  Yorkent  va  Farg‘onaning  Xitoy  ta ’sirida 

b o iish i  qang‘arlarga  ham  katta  xavf  solar  edi.  Shuning  uchun  ham 

Qang‘  hukmdorlari  qo‘shni  xalqlarga  harbiy  kuch  bilan  yordam 

berib,  bosqinchi 1 ami  o ‘z  chegaralariga  yaqinlashtirmaslikka  ha­

rakat  qiladilar.  Xitoy  tarixchisi  Sima  Syan  q an giilar  haqida  yozgan 

m aium otlarida  «ular  urf-odatlari  bo‘yicha  yuechjilarga  o ‘xshab 

ketadi»,  deydi.  Xitoyda  —   G ‘arbiy  o ikaning  shu  davrdagi  noibi 

Go-Shun  imperator  saroyiga  yuborgan  m aium otlarida  qang‘arlarga 

ishonmaslikni 

hamda  ulaming 

xitoyliklarga  nisbatan 

qo‘pol 

munosabatda  b o iib   kelayotganliklarini  ta’kidlaydi.  «Qang‘uylar 

iftixori  zo‘r,  qo‘pol  xalq,  bizning  elchilarimiz  oldida  tiz  cho'kib, 

qulluq  qilishga  unamaydilar,  biz  tomonimizdan  yuborilgan  elchilami 

usun  elchilaridan  ham  pastga  o ‘tkazadilar.  Ulaming  (usunlami  —  

R.Sh.  Sh.K.) knyaz va oqsoqollariga taomni bizning oqsoqollarimizga 

qaraganda  oldinroq  beradilar.  Ular  (qang‘uylar  —   R.Sh.  Sh.K.)  har 

xil  y o ila r  bilan  o ‘zlarini  yuqori  qo‘yib,  qo‘shni  mamlakatlar  oldida 

bizning  obro‘yimizni  tushirishga,  urinadilar.  Q ang‘uylaming  bu 

xildagi  qilmishlaridan uning  (Qang‘uy xoqoni—  R.Sh.  Sh.K.)  o ‘glini

---

I l l bob.  O 'rta  Osiyodagi qadim gi davlatlar

75

Xitoy  imperatori  huzuriga  yuborishdan  maqsadini  tushunib  olish 

qiyin emas.  Q ang‘uy xoqoni  m ug‘ombirlik yo‘li bilan  savdoni yo‘lga 

qo‘ymoqchi  b o ia d i.  Go-Shun  imperator  nomiga  yuborgan  xatida 

Qang‘uy  (qang‘)  xoqonining  o ‘g ‘lini  qaytarib  yuborishini  hamda 

bundan  keyin  Xitoy  elchilarini  Q ang‘ga  yubormaslikni  va  shu  y o i  

bilan Xan xonadonini  (shu  davrda hukm  surayotgan Xitoy imperatori 

sulolasini)  qang‘arlar  bilan  aloqa  qilishni  xohlamasliklarini  qati’y 

qilib bildirishni uqtiradi.

Milodiy  I  asrning  80-yillari  Xitoy  qo‘shinlari  Q ang‘  va  Far- 

g ‘ona  yerlarini  zabt  e’tish  niyatida  navbatdagi  harbiy  yurishni 

boshlaydilar.  Bu  o ikalam ing  davlat  boshliqlari  madad  so‘rab 

qang‘arlarga  murojaat  qiladi.  Q ang‘  kuchlari  zudlik  bilan  y o ig a  

chiqib,  bosqinchilami  Qashg‘ar  yerida  kutib,  ular  o ‘rtasida  qattiq 

jang  b o iad i.  Xitoy  qo‘shinlariga  G ‘arbiy  o ik an in g   noibi  Ban-Chao 

qo‘mondonlik  qilar  edi.  Qang‘arlar  Xitoy  qo‘shinlarini  qurshab 

olib,  ularga  katta  talafot  yetkazib,  Xitoy  qo‘mondonini  sarosimaga 

solib  qo‘yadi.  U  Kushon podshosiga murojaat  qilib,  ulardan  qang‘uy 

kuchlarining  Qashg‘ardan  olib  ketilishini  iltimos  qiladi.  Chunki  bu 

yillarda  qang‘arlar  kushonlaming  ta’sirida  b o ig an.  Bundan  tashqari, 

Kushon  podshosi  Qang‘  xoqonining  qiziga  uylangan  edi.  Ban-Chao 

kushonlaming qang‘arlarga b o ig a n  ta ’siridan foydalanmoqchi b o iib , 

ularga  murojaat  qiladi.  Q ang‘arlar  Kushon  podshosining  iltimosi 

bilan  harbiy  kuchlarini  Qashg‘ardan  olib  chiqadilar.  Shu  bilan  Ban- 

Chao  qo‘shinlari tor-mor keltirilishdan qutulib qoladilar.

Shunday  qilib,  qang‘arlar  o ‘sha  davrda  Xitoyda  hukmronlik 

qilayotgan  Xan  imperiyasining  bosqinchilik  siyosatiga  qarshi 

chiqib,  ulami  o ‘z  chegarasiga,  hatto  unga  yaqin  b o ig a n   Farg‘ona  va 

Qashg‘ar yerlariga keltirmaslikka harakat qilar edi.

I  asrda  qang‘arlar  Buxoro  va  Xorazmni  egallaydi.  Ammo  bu 

viloyatlar  tezda  Q ang‘  davlati  ta’siridan  chiqib,  Kushon  salta- 

nati  tarkibiga  o ‘tadi.  G ‘arbda  esa  qang‘arlar  Parfiyaning  kuchsiz- 

langanligidan foydalanib, Alan yerlarini  e ’gallaydi.

Q ang‘  davlatining  iqtisodiy  hayoti  masalasida  Xitoy  tarixchisi 

Sima-Syan  (miloddan  aw alg i  II  asr)  uning  ko‘chmanchi  mamlakat 

boiganligini  yozadi.  Ammo  milodning  boshlarida  to ‘ng‘ich  Xan 

sulolasining  tarixda  qang‘uylaming  o ‘troq  xalq  ekanligiga  ishora 

qilinadi.  Q ang‘uylarda  qoramol  va