Bobur n o m id a g ia n d ijo n davlat universiteti ru stam bek shamsutdinov, shodi k a rim o V


I  B O B 0 ‘RTA OSIYO IBTIDOIY TARIXINING  BOSQICHLARI



Download 11,52 Mb.
Pdf ko'rish
bet10/253
Sana31.12.2021
Hajmi11,52 Mb.
#219543
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   253
Bog'liq
2 5467894839875994463

I  B O B

0 ‘RTA OSIYO IBTIDOIY TARIXINING  BOSQICHLARI. 

IBTIDOIY TARIXNI  DAVRLASHTIRISH

1. O Z BE K IST O N   HUDUDIDA  ENG  QADIMGI 

ODAMLARNING  IZLARI

O ita   Osiyo  hududi  dunyoning  eng  qadimgi  odamlari  yashagan 

makon  b o ‘lganligi  yuqorida  ta ’kidlandi.  Ammo  bu  hududda  odam- 

zodning  dastlabki  avlodlarining paydo  bo‘lganligiga necha yil b o id i, 

degan  savolga olimlar turli  xil javob  berib  keldilar.  B a’zi  manbalarda 

dastlabki  odam  izlari  bundan  500  ming  yil  ilgari  topilgan  deyilsa, 

boshqalarida  800  ming  yil  sanasi  tilga  olinadi.  Arxeologlaming  eng 

so‘nggi  xulosasiga  ko‘ra,  eng  qadimgi  odam  ajdodi  hisoblangan 

zinjantroplardan  keyin  paydo  b o ig a n   pitekantroplar  bundan

1  million  yil  ilgari  yashaganlar.  Biroq  na  zinjantroplaming  va  na 

pitekantroplaming  izlari  0 ‘zbekiston  hududida  shu  paytga  qadar 

uchramagan.  Bundan  500-600  ming  yillar  burun  yashagan  odam 

ajdodining  izlari  Xitoydan  topilgan.  Olimlar  uni  sinantroplar  deb 

ataganlar.  Ular  asosan  g ‘orlarda  yashaganlar.  Sinantrop  davridan 

boshlab  odam birinchi  marta  olovni  kashf etdi  va undan  o ‘z  hayotida 

foydalana  boshladi.  Olimlaming  fikricha,  ana  shu  «sinantroplarga 

zamondosh  ibtidoiy  odam  izlari»  0 ‘rta Osiyoning bir necha joy larida 

uchraydi.  Bu  davrda  odamlar  hali  to ‘da-to‘da  b o iib   yashar  edilar. 

Ulaming  kundalik  tirikchiliklari  asosan  daraxtlaming  mevalari, 

o ‘simlik ildizlari,  qurt-qumursqa, mayda jonivorlardan iborat b o igan. 

Odamlar  birgalashib  yirik  hayvonlami  ham  ov  qilganlar.  Ammo  bu 

ish o ‘ta xavfli b o iib , k o ‘p hollarda fojiali oqibatlarga olib kelardi.

Bu  davrda  odamlar  hali  metalldan  foydalanishni  bilmaganlar, 

ular  oddiy  maxsus  toshlardan,  yirik  hayvonlaming  suyaklaridan, 

shoxlaridan va daraxtlaming qattiq shoxlaridan mehnat quroli  sifatida 

foydalanganlar.  Shu  sababdan  ham  bu  davmi  «Qadimgi  tosh  davri», 

ya’ni  paleolit  davri  deb  yuritiladi.  Paleolit  davri  uch  bosqichdan 

iborat:  ilk paleolit,  o ‘rta paleolit va so‘nggi paleolit.

Ilk  paleolit  davrining  diqqatga  sazovorligi  shundaki,  bu  davrda 

odamlar  va  ulaming  dastlabki  mehnat  qurollari  paydo  b o id i.  Tosh




I bob.  O 'rta Osiyo ibtidoiy tarixining davri va bosqichlari.

Ibtidoiy tarixni davrlashtirish

15

qurollaridan  boshqa  mehnat  qurollari  bizgacha  yetib  kelmagan. 



Bu  davming  tosh  qurollari  arxeolog  olimlar  tomonidan  yetarli 

darajada  o ‘rganilgan.  Bu  mehnat  qurollari  dastlabki  mehnat  quroli 

topilgan  makon  —  joy  nomi  bilan  «ashel»  qurollari  deb  nom  olgan. 

Olimlaming  xulosalariga  qaraganda  ashel  davri  bundan  bir  million 

yil  burun  boshlangan  va  miloddan  aw alg i  200  100  minginchi 

yillargacha  davom  etgan.  Bu  davrda  Yer  kurrasida  bir  qator  tabiiy 

geografik o ‘zgarishlar yuz berdi.  Himolay,  Tibet,  Pomir va Tyanshan 

singari  baland  va  osmono‘par  to g ia r  qad  ko‘tardi.  Geologlaming 

hisobiga  ko‘ra,  tabiatning  yozi  issiq,  quruq  va  qishi  sovuq, 

yog‘ingarchilik kam  bo igan.  Natijada  0 ‘rta  Osiyoning  hozirgi  c h o i 

va dashtlari  shakllangan,  shu sharoitga moslashgan hayvonot dunyosi 

vujudga kelgan,  o ‘simliklar olami qaror topgan.

Ashel  davrining  oxirlarida  havo  keskin  soviy  boshlagan, 

to g iard a  yirik  muzliklar  vujudga  kelgan,  ular  vaqti-vaqti  bilan 

goh  ko‘payib,  goh  kamayib  turgan.  Yangi-yangi  daryolar  vujudga 

kelib,  Chu,  Sarisuv,  Qashqadaryo  va  Zarafshon  daryolarida  suv  ko‘p 

b o igan.  Chu bilan  Sarisuv  Sirdaryoga,  Qashqadaryo  bilan Zarafshon 

Amudaryoga  quyilgan.  Pasttekisliklarda  esa  uzluksiz  y o m g ir yog‘ib 

turgan.  Havo  goh  sovib,  goh  isigan.  Natijada  o ‘simliklar  dunyosida 

ham  o ‘zgarishlar  yuz  bergan.  C h o i  mintaqasiga  xos  o ‘simliklar




16

VATAN  TARIXI

katta-katta maydonlami egallaydi.  0 ‘rta Osiyo mintaqasida bu davrda 

mastodont  o ‘rmon  fili,  ibtidoiy  ot,  qadimgi  tuya,  bizon,  qoplon, 

kiyik,  g ‘orda yashovchi  sirtlon  va  mamont  kabi  hayvonlar yashagan. 

Tabiatdagi  bunday  o ‘zgarishlar  mintaqaning  ayrim  tumanlarida  ilk 

ajdodlarimizning makon topishiga imkon bergan. Vatanimiz hududida 

yashagan  ilk  ajdodlarimizning  manzilgohlari  Farg‘ona  vodiysining 

So‘x  tumanidagi  Selung‘ur  g ‘oridan  va  Toshkent  viloyatining 

Angren  shahri  yaqinidagi  K.o‘lbuloq  makonida  topib  o ‘rganildi.  Bu 

borada arxeolog olimlar A.P.Okladnikov,  OMslomov,  M.R.Qosimov, 

V.P.Alekseyev,  T.K.Xo‘jayevlam ing  xizmatlari  kattadir.  OMslomov 

Selung‘ur  g ‘orida  arxeologiyaga  oid  takroriy  ishlar  olib  borib 

(birinchi  marta  bu  ishni  1958-yilda  A.P.Okladnikov  boshlagan), 

yangi  kashfiyotlar  qildi.  U  g ‘ordan  topilgan  tosh  qurollari  va  hayvon 

suyaklarini  chuqur  o ‘rganib,  Selung‘urda  yashagan  odamlar  g ‘omi 

ashel  davrining  birinchi  bosqichida  o ‘zlashtirganliklarini  isbotladi. 

OMslomov  o ‘zi  ochgan  kashfiyotga  suyanib,  Selung‘ur  g ‘orida 

yashagan  odamlaming  yoshi  yaqin  bir  million  yil  atrofida  degan 

xulosaga  keldi.  Selung‘ur  odamining  qoldiqlari  Farg‘ona  vodiysi 

hududidan  topilganligi  sababli  unga  shartli  suratda  «Fergantrop», 

y a’ni  «Farg‘ona odami»  degan nom qo‘yildi.

Qadimgi  tosh  davri  (paleolit)ning  o ‘rta  bosqichi  (bundan 

qariyb  100-40  ming  yil  avval)  arxeologiya  fanida  Muste  davri 

deb  ataladi.  Bu  davrda  muzlanish  keng  tarqala  boshlagan,  iqlim 

sharoiti  ancha  yomonlashgan.  Bu  hoi  ibtidoiy  odamlami  tabiat 

kuchlariga  qarshi  kurashga  va  himoyalanishga  majbur  qilgan.  Ular 

ilgarigidek  yirik  hayvonlami  ovlaganlar,  olov  chiqarishning  turli 

y o ‘llarini  ixtiro  qilganlar;  turli  sharoitlarda  yashash  uchun  o ‘zlariga 

boshpanalar  izlaganlar.  Bu  davrda  yangi  mehnat  qurollaridan  qo‘1 

cho‘qmori  paydo  bo‘lgan.  T o‘da-to‘da  bo‘lib  yurish  bu  davrda 

ham  davom  etgan.  Insoniyat  tarixi  shajarasida  bu  davming  odami 

neandertal  odam  nomi  bilan  yuritiladi.  Neandertal  odamlar yashagan 

makonlari  0 ‘rta  Osiyo  hududining  50  dan  ortiq  joyida  topilgan. 

Surxondaryo  (Teshiktosh),  Samarqand  (Omonqo‘ton,  Q o‘tirbuloq, 

Zirabuloq,  X o‘jamazgil  deb  nomlangan  buloq  yoqalari),  Toshkent 

(Obirahmat,  X o‘jakent,  Paltov  nomli  ungur  va  g ‘orlarida  K o‘lbu‘loq 

yoqasi),  Navoiy  (Uchtut)  hududlari,  qo‘shni  Tojikiston  (Qorabura, 

Jarqo‘rg‘on)  va  Q irg‘iziston  (Tossar  va  Georgiy  do‘ngligi) 

hududlarida  muste  davriga  oid  yodgorliklar  juda  ko‘plab  topilgan. 

Xususan,  1938-yilda  Boysun  tog‘ining  Teshiktosh  deb  atalgan 

g ‘oridan topilgan yodgorliklar alohida qimmatga egadir.




I bob.  0 ‘rta Osiyo ibtidoiy tarixining davri va bosqichlari.

Ibtidoiy tarixni davrlashtirish

17

Bu  yerda  o ‘tkazilgan  arxeologiyaga  oid  izlanish  natijasida 



ko‘pgina  ashyoviy  dalillar  bilan  bir  qatorda  g ‘or  devorining  ostidan 

9 yashar bolaning qabri topilgan.  Undagi  suyak qoldiqlari mayyitning 

chalqanchasiga  yotqizilgani  va  qabr  atrofi  hayvon  shoxlari  bilan 

o ‘ralganligidan  dalolat  beradi.  Bundan  shu  narsa  m a’lum  bo‘ladiki, 

neandertal  odamlaming  asosiy  m ashg‘uloti  hayvon  ovi  bo‘lgan. 

Shu  sababdan  bo‘lsa  kerak  teshiktoshliklar  o ‘zlari  uchun  muqaddas 

hisoblangan hayvon  shoxlari bilan bolalarini  o ‘rab,  «narigi dunyoga» 

jo ‘natganlar.  Bu  hoi  neandertal  odamlar  yashagan  zamonda  asta- 

sekinlik  bilan  diniy  tasavvurlaming  dastlabki  belgilari  paydo  bo‘la 

boshlaganligini ko‘rsatadi.

Teshiktosh  g ‘oridan  topilgan  arxeologiyaga  oid  m a’lumotlami 

chuqur  o ‘rganish  asosida  uning  yoshi  aniqlandi  va  olimlar  bu 

ashyolar  muste  davrining  ilk  bosqichiga  tegishlidir,  deb  xulosa 

chiqardilar.

Qadimgi  tosh  davrining  so‘nggi  bosqichi  bundan 4 0 -3 5 ming yil 

ilgari  boshlangan  va  milodimizdan  ilgarigi,  12-10  mingyillikkacha 

davom  etgan.  Bu  davr  tarixda  so‘nggi  paleolit  nomi  bilan  ataladi. 

So‘nggi  paleolit  davrida  0 ‘rta  Osiyo  hududida  iqlim  quruq  va 

m o‘tadil  bo ig an .  Sovuq  iqlim  sharoitida  yashagan  hayvonlar  —  

serjun karkidonlar, yovvoyi otlar, kiyiklar paydo bo‘lgan.

So‘nggi  paleolit  bosqichiga  kelib,  ibtidoiy  to ‘da  davrining 

vayronalarida  kishilik  jamiyatining  dastlabki  b o ‘g ‘ini  —   ibtidoiy 

jam oa  davri  tarkib  topdi.  Bu  davrda toshdan  mehnat  qurollari  yasash 

uslubida,  ibtidoiy  xo‘jalik  shakllarida,  ibtidoiy  odamning  turmush 

tarzida,  ulaming  ijtimoiy  munosabatlarida,  odamlar  dunyoqarashida, 

hatto uning jismoniy tuzilishida ham keskin va jiddiy o ‘zgarishlar yuz 

beradi.  Bu davr odamlarining  suyaklari  neandertal davri  odamlariniki 

singari  yirik  emas,  oyoq,  qo‘l  harakatlarida  ham  chaqqonlik  paydo 

bo‘ladi,  hozirgi  zamon  odamlariga  xos  jism oniy  xususiyatlari 

vujudga keladi.  Olimlar bu davr odamini zamonaviy qiyofadagi odam 

deb  atadilar.  Antropolog  olimlaming  ilmiy  kuzatuv  va  xulosalariga 

ko‘ra  keyingi  35^10  ming  yillar  davomida  odamzodning  biologik 

va  jismoniy  tuzilishida  aytarli  katta  o ‘zgarishlar  boim agan.  Xuddi 

shu  davrda  dunyoning  barcha  qit’alarida  b o ig a n i  singari  0 ‘rta 

Osiyo  hududida  ham  hozirgi  zamon  ko‘rinishidagi  avlod  shakllandi. 

Bu  irqqa  mansub  vakillar  Shimoliy,  Markaziy  va  Sharqiy'O siyo 

hududlarida  yashaganlar.  Ulaming  b o ‘ylari  past,  bosh  suyaklari 

dumaloq,  qosh-ko‘zlari,  sochlari  qora,  yuzlari  va  peshanalari  keng,




Download 11,52 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   253




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish