Bobur n o m id a g ia n d ijo n davlat universiteti ru stam bek shamsutdinov, shodi k a rim o V



Download 11,52 Mb.
Pdf ko'rish
bet78/253
Sana31.12.2021
Hajmi11,52 Mb.
#219543
1   ...   74   75   76   77   78   79   80   81   ...   253
Bog'liq
2 5467894839875994463

Aloviddin Jaloliddin  Otsizni

 (1127-1156) Xorazm taxtiga qo‘ygan.

Otsiz  Xorazm  tarixida  alohida  o ‘ringa  ega  b o ig a n   shohlardan. 

U  buyuk  davlat  arbobi,  mohir  va  usta  diplomat,  botir  va  dovyurak 

sarkarda  edi.  Otasi  kabi  o ‘z  davrining  o ‘qimishli  kishisi  b o iib ,



206

VATAN  TARIXI

Saljuqiylar  davlatining  poytaxti  Marvdagi  madrasalarda  tahsil 

ko‘rgan,  ilm-fan,  san’atni  g ‘oyat  qadrlovchi  din  arboblari  va 

fuqarolarga  g ‘amxo‘r  shoh  sifatida  tanilgan.  Otsiz  badiiy  ijod  sohibi 

ham  b o ig an ,  fors  tilida  qasidalar  va  ruboiylar  yozgan,  juda  ko‘plab 

she’rlami  yoddan  bilgan.  U  Xorazm  aholisi  o ‘rtasida  adolatli  va 

jonkuyar  hukmdor  sifatida  tanilgan  edi.  Xorazmshoh  Otsiz  o ‘zining 

butun  bilimi,  iqtidori  va  qobiliyatini  Xorazmning  mustaqilligiga 

qaratdi,  bu  oliyjanob  ezgu  niyat  yo‘lida  Sulton  Sanjaming  har  bir 

zaif  qadami  va  kamchiliklaridan  mohirona  foydalandi.  U  mustaqil 

tashqi  siyosat  olib  bordi.  Otsiz  davrida  Xorazm  xalqi  hech  qanday 

xavf-xatarsiz  farovon hayot kechirdi.  Buni  biz Otsiz  saroyida maxsus 

kotib  (kotib  alxoss)  b o iib   ishlagan  Rashiduddin  Al-Votvot  (to iiq  

ismi  Muhammad  ibn  Abdujalil  al-Umariy)  xatlari  orqali  yaqqol 

ko‘ramiz:  «Xorazm  shu  darajaga  borib  yetdiki,  u  qo‘rqqan  va  xavf- 

xatarga  tushganlar  uchun  bexatar  makon,  elma-el  kezib  yuradiganlar 

uchun 


maskan, 

qochgan-quvilganlarga 

manzilgoh, 

darveshlar 

uchun  panoh  joy  b o iib   qoldi.  Odamlar  Xorazmga  har  tarafdan  o ‘z 

kulfat-u  musibatlaridan  iztirobga  tushib,  hasrat-u  nadomatlaridan 

qalblari  kuyib-yonib  najot  izlab  kelardilaru,  bu joydan  barcha  illatlari 

shifo  topgan,  dard-u  alamlari  bartaraf  b o ig an ,  jamiyki  yumushlar, 

tashvishlaridan  qutulgan  holda  qaytardilar.  Olloh  taologa  bu  o ik ag a 

keng  k o ia m li  bunday  ulug iig u   bu  darajadagi  oliy  himmatni 

muyassar ko‘rganligi  uchun behad hamd-u  sanolar b o isin » '.

Albatta  Otsiz  ham  ota-bobosiday  oliy  markaziy  hokimiyatga 

sodiq  xizmat  qilishda  davom  etgan.  Bu  chorasiz  tutilgan  taktik  y o i 

edi.  Ammo  bu  sodiqlik  ipi  u z o g i  bilan  o ‘n  yildan  ham  oshmadi. 

Voqealaming  keyinchalik  rivojlanib  borishi  jarayoni  vassal  bilan 

Sulton  o ‘rtasida  keskin  burilish  yasashga  olib  keldi.  Bu  voqea 

1136-1 138-yillarda  sodir  b o ig a n   edi.  Gap  shundaki,  oliy  markaziy 

hukmdor  Sulton  Sanjar  butun  Xurosondan  tortib,  Movarounnahr 

hamda  to  Qashg‘argacha  b o ig a n   yerlarda  shohlik  taxtini  so‘rardi. 

Xuddi  ana  shu  davrda  o ‘z  vassali  b o ig an   Otsizning  shon-shuhrati, 

qudrat  mavqeyi  va  ta'sir  doirasining  kun  sayin  oshib  borayotganligi 

saljuqiylar  sultoni  Sanjami  bezovta  qilayotgan  edi.  Buni  Bag‘dodda 

taxtda  o iirg an   xalifa  Al-M ustajid  (1118-1135)  va  undan  keyingi 

xalifa  Al-Muqtovfiv  (1 13 6 -1 160)lar  yaxshi  bilar  edilar.  Shuning 

uchun  ular,  ayniqsa,  al-Muqtovfiy  ulug‘  Sulton  bilan  vassal 

Xorazmshohni  o ‘zaro  bir-birlariga  gijgijlab  urushtirib,  bundan  o ‘z



Уватов  У.

  Рашидуддин Ал-Вотвот мактублари. -  «Гулистон»,  1991  йил,  11-сон,  13-бет.




VI bob.  M ovarounnahr va X urosonda m ustaqil  davlatlarning tashkil topishi 

207


manfaatlari  yo‘lida  foydalanish  uchun  qulay  vaqt  va  fursat  poylar 

edilar.  Buni  xalifa  al-Muqtovfiy  tomonidan  Xorazmshoh  Otsizning 

janglardagi  botirligi,  jasoratini  u lu g iab   yozgan  xatlari,  yuborgan 

qimmatbaho  kiyim  sarposi  va  sovg‘alari  hamda  Otsizni  Xorazm 

hududlarining  to ‘la  hukmdor  ulug‘  sultoni  sifatida  tan  olib j o ‘natgan 

yorlig‘idan  ham  bilsa  bo‘ladi.  1141-yildan  e’tiboran  Otsiz  o ‘z 

nomidan mustaqil  suratda oltin tangalar zarb qildira boshlaydi.

Otsiz  birinchi  marta  vassallik  shartlarini  buzib,  1130-yilda 

Sirdaryoning quyi oqimida joylashgan Jand va M ang‘ishloq (M ang‘it 

qishloq)ni  bosib  oladi.  Sulton  Sanjar  esa  buni  o ‘ziga  nisbatan 

isyon  deb  biladi  va  boshqa  vassallari  ham  Otsizdan  ibrat  olmasin 

deb  uni  jazolashga  qaror  qiladi.  U  Xorazm  ustiga  qo‘shin  tortib 

boradi.  Shafqatsiz jangda  Otsiz  yengilib, jon  saqlash uchun  qochadi: 

Xazorasp  ostonasidagi  mahorabada  Xorazmshohning  o ‘g ‘li  Otliq 

(tarixchi  Mirxond  Otsizning  o ‘glini  El  Qutlug1  deb  yozadi)  q o ig a  

tushadi  va  shaxsan  Sulton  Sanjaming  b uyrugiga  binoan  shamshir 

bilan  belidan  qoq  ikkiga  b o iib   tashlanadi.  Xorazmshoh  Otsiz  o ‘g i i  

uchun uzoq vaqtlarga qadar iztirob alamini chekadi.

Vassalni  jazolagan  Sanjar  Xorazm  taxtiga  jiyani  Sulaymon- 

shohni  qo‘yadi,  ammo  o ‘zi  esa  bu  yerda  uzoq  qola  olmaydi. 

Bundan  foydalangan  Otsiz  qo‘shin  to ‘plab  shahar  xalqining  qo ilab- 

quw atlashi  va  himoyasi  ostida  Sulaymonshohni  hay dab  yuboradi. 

Mohir  diplomat  Xorazmshoh  shu  zahotiyoq  Sanjardan  kechirim 

so‘raydi  va  unga  sodiqlik  izhor  qilib  noma  yuboradi.  Albatta, 

Otsiz  anoyilardan  emas  edi.  U  vaziyatni  hisobga  olib,  1139-yilda 

Jurjon  viloyatidagi  Kobudjon  va  Buxoroga  hujum  qilib  Sanjaming 

Buxorodagi  noibi  va  yaqinlaridan  b o ig a n   amir  Zangi  ibn  Alini 

qatl  etadi.  Sanjar  bu  voqeani  o ‘g i i   Otliq  uchun  o ‘ch  olish  deb 

baholaydi.  Bu  safar  u  Otsizga  nisbatan  keskin  choralar  ko‘rmaydi. 

Bunga  sabab  ayni  shu  paytlarda  Movarounnahrga  Sharqdan  yana  bir 

dahshatli  kuch  —   qoraxitoylaming  bostirib  kelayotganligi  b o iish i 

ehtimoldan  xoli  emas.  Qoraxitoylaming  qaysi  xalqqa  mansubligi 

to ‘g ‘risida  olimlar  o ‘rtasida  har  xil  fikrlar  mavjud.  B a’zilar  ulaming 

to ‘ng‘uzlardan  kelib  chiqqan  desalar,  boshqalari  esa  m o‘g ‘ullaming 

avlodlari  deb  isbotlamoqchi  boiadilar.  Qanday  boig an da  ham 

qoraxitoylar  qariyb  40  ming  chodirlik,  taxminan  150-200  ming 

kishilik  ko‘chmanchi  xalq  b o iib ,  ular  XII  asrda  dastlab  Chiguchak 

va  uning  atroflarida joylashdilar.  Ular  shu  yerdan  turib, janubi-g‘arb 

tomonga hujum  qilib  bordilar va qoraxoniylar poytaxti  Bolosog‘unni 

egalladilar. 

Bolosog‘un 

(Q irgiziston 

respublikasi 

hududida)




208

VATAN  TARIXI

shahrini  qoraxitoylar  poytaxt  qilib  belgiladilar.  Ular  bu  yerdan  turib 

g ‘arbga  —   Shosh,  Farg‘ona,  Zarafshon  va  Qashqadaryo  hududlariga 

hujumlar  uyushtirib,  xorazmshohlar  hududlariga  ham  tahdid  sola 

boshladilar.  Ana  shunday  og‘ir paytda  Otsiz  qoraxitoylarga  murojaat 

qilib,  arab  tarixchisi  Ibn-al  Asiming  yozishicha,  ulami  boylikka 

to ia ,  gullab  yashnagan  Sulton  Sanjar  yerlariga  yurishga  undagan. 

U  kuchli  qoraxitoylar  qo‘shini  bilan  kurashishga  tayyor  emasligini 

ongli  suratda  sezib,  qoraxitoylarga  yiliga  30  ming  dinor  to ‘lab  turish 

majburiyatini  olgan1  va  bu  bilan  o ‘z  mamlakatini  ko‘chmanchilar 

hujumidan saqlab qolgan.

Qoraxitoylaming 

Sanjar  yerlariga  birinchi  marta  hujumi 

1128-yilda  sharqdan  Qashqarga  bostirib  kirish  bilan  boshlangan. 

0 ‘shanda  saljuqiylar  sultonining  vassali  b o ig a n   Qashg‘ar  xoni 

Ahmad  ibn  al-Hasan  bu  hujumni  qaytargan  edi.  Ammo  keyinchalik 

qoraxitoylar  q irg iz   va  uyg‘urlami  o ‘zlariga  tobe  qilib,  ancha 

kuchga  to igach , 

o ‘sha 


1137-yilda 

Movarounnahrga  bostirib 

kiradilar.  Sanjaming  eng  yaqin  qarindoshlaridan  biri  —   Samarqand 

hokimi  Mahmud  Ibn  Arslonshoh  X o‘jandda  m agiubiyatga  uchrab 

Samarqandga  qochadi  va  Sulton  Sanjardan  yordam  so‘rab  murojaat 

qiladi.  Saljuqiylar  sultoni  qoraxitoylarga  qarshi  olti  oy  puxta 

tayyorlandi  va  o ‘ziga  qarashli  b o ig a n   Sejiston,  G ‘ur,  G ‘azna  va 

Mozandaron  kabi  vassal  viloyatlardan  100  ming  qo‘shin  to ‘pladi.  U 

eng  avvalo  bu  umshning  asosiy  aybdori  qarluqlami  jazolamoqchi 

b o id i.  Chunki  qarluqlar  Samarqand  xonligiga  vassal  b o iib   unga 

qarshi  bosh  ko‘targan  va  qoraxitoylardan  harbiy  yordam  so‘ragan 

edilar.  Bu  hoi  qoraxitoylaming  Movarounnahr  huddlariga  bostirib 

kirishlari  uchun  yetarli  bahona  edi.  Sulton  Sanjar  qarluqlami jazolay 

olmadi.  Chunki  ular  qoraxitoylar  go‘rxoni  (hokimi)  Elyuy  Ta-Shi 

(1124-1143) himoyasiga o ‘tib ketdilar.

G o‘rxon  Elyuy  Ta-Shi  Sulton  Sanjarga  xat  yozib,  qarluqlaming 

gunohidan  o ‘tib,  kechirishni  va  ularga  teginmaslikni  so‘radi.  Bunga 

javoban  Sanjar  G o‘rxondan  islomni  qabul  qilishni  qat’iy  talab  qilib 

qo‘ydi.  Aks  holda  qoraxitoy  hukmdoriga  100  ming  kishilik  Sulton 

qo‘shini  bilan  uchrashishiga  to‘g ‘ri  keladi,  deb  dag‘dag‘a  qildi. 

Sulton qo‘shinlarining har xil  qurollarini  mohirona ishlatishga yaxshi 

o ‘rgatilganliklarini  alohida  ta ’kidlash  bilan  birga  Sanjar  shu  narsani 

ham  yozgan  ediki,  «Uning  qo‘shinlari  yoy  o ‘qi  bilan  soch  tolasini 

ikki  qismga  b o iib   yuboradilar»2,  degan  edi.  Qoraxitoy  go‘rxoni




Download 11,52 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   74   75   76   77   78   79   80   81   ...   253




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish